Juliusz Verne

Edgar Poe i jego dzieła

Tytuł oryginału francuskiego: Edgar Poe et ses oeuvres

Tłumaczenie:

MICHAŁ FELIS I Andrzej Zydorczak (1998)

  (na podstawie wydania opublikowanego w Musée des Familles  

w kwietniu 1864 roku na stronach 193-208)

 Ilustracje: F. Lix i Yan Dargent

(opracowane na podstawie oryginalnych rysunków
zawartych w wydaniu Musée des Familles)

 Opracowanie graficzne: Andrzej Zydorczak

© Andrzej Zydorczak

 Wstęp

 (pochodzi z wydania broszurowego)

ddajemy dzisiaj do rąk Czytelników tekst trochę nietypowy. Nie jest to bowiem utwór literacki, ale artykuł traktujący o twórczości Edgara Allana Poego, jednego z wybitniejszych pisarzy amerykańskich XIX stulecia.

Trzeba przyznać, że Verne potraktował twórczość Poego raczej w sposób tendencyjny. Wybrał bowiem z niej i przedstawił szerzej jedynie utwory o tematyce “podróżniczej” lub te, mimo swej niezwykłości, opierające się na doskonałej, ale jednak chłodnej analizie faktów i zdarzeń. Pominął, lub przestawił w kilku zdaniach wiele innych, świetnych utworów, żeby nie powiedzieć najlepszych. Można tu wymienić chociażby poemat Kruk, opowiadania: Grobowiec Ligei, Miecz i wahadło, czy też wspomniane tylko Zagłada domu Usherów. Zapewne miał ku temu kilka powodów, z których dwa wydają się najważniejsze: pierwszy – to szukanie w utworach Edgara tego, co mu najbardziej się podobało i odpowiadało jego naturze oraz drugi, ponieważ nie znał angielskiego, zmuszony był skorzystać z przekładu Beaudelaire’a, wspaniałego poety i krytyka francuskiego, oraz z innych, dostępnych współcześnie tłumaczeń. Cały artykuł zawiera zresztą mnóstwo cytatów pochodzących z tych przekładów.

Verne w wielu swoich utworach odwołuje się lub przypomina bohaterów trzech najbardziej ulubionych przez siebie pisarzy: Waltera Scotta, Jamesa Fenimore Coopera i Edgara Allana Poego, z których ten ostatni chyba najpełniej wkradł na karty jego powieści.

Bohaterowie Juliusza często rozwiązują różnego rodzaju łamigłówki, kryptogramy i logogryfy, starając się postępować tak, jak bohaterowie Poego, czyli stosując chłodną analizę, choć u Verne’a okraszone jest to jeszcze prawie zawsze szczyptą dobrego humoru. Z ważniejszych przykładów można podać chociażby: odcyfrowywanie dokumentu znalezionego w butelce znajdującej się w brzuchu rekina młota w powieści Dzieci kapitana Granta, czy też odszyfrowanie treści informacji zawartej na karteczce znalezionej w książce w antykwariacie, a traktującej o drodze do środka Ziemi poprzez krater wulkanu w Islandii, w powieści Wyprawa do wnętrza Ziemi. Ten ostatni przypadek w dużym stopniu jest wzięty z opowiadania Poego Złoty żuk. Tekst jest bowiem zaszyfrowany podwójnie: raz, przez sam sposób napisania, a dwa, już odczytany, wymaga dodatkowej dedukcji. Odgadnięcie tajemniczego pisma prowadzi, zarówno u Poego, jak i Verne’a do podjęcia wyprawy badawczej. Cel obu wypraw jest ten sam – zdobycie skarbu, choć pod tym pojęciem Juliusz pojmuje zdobycie wiedzy, możliwość odkrycia i zbadania czegoś nieznanego, poszerzenie horyzontów umysłu ludzkiego.

Najpełniejszym jednak hołdem oddanym Poemu przez Verne’a jest powieść Sfinks lodowy, powstała w roku 1879. Jest to właściwie prawie kontynuacja opowiadania pisarza amerykańskiego, pt. Przygody Artura Gordona Pyma. Osobą łączącą te dwa utwory jest marynarz Peters, a także pośrednio kapitan Len Guy, dowodzący statkiem Halbran, bezskutecznie poszukujący swego brata, dowódcy statku Jane Guy, który być może żyje (jak wynika z relacji Petersa zawartej w opowiadaniu Poego) gdzieś na morzach południowych…

Przez większą część akcji następuje ciągłe nawiązywanie do wydarzeń zawartych w opowiadaniu Poego (połączone z komentarzem autora, uosabianego przez pana Jeorlinga), a czasami wręcz cytowane są fragmenty tego utworu!

Mimo pewnej niepełności oceny twórczości Edgara Poego przez Juliusza Verne’a w tym artykule, przeczytaj go, Drogi Czytelniku, i jednocześnie przypatrz się wnikliwie, czym szczególnie zachwyca się Verne i na co zwraca uwagę swoich czytelników. Wiele z tych rzeczy odnajdziesz w jego utworach…

                                                    Życzymy przyjemnej lektury!

I

Szkoła dziwaczności. – Edgar Poe i pan Beaudelaire. – Nędzne życie pisarza. – Jego śmierć. – Anne Radcliff, Hoffmann i Poe. – Niezwykłe opowieści. – Podwójne morderstwo przy ulicy Morgue.1 – Miłośnik skojarzeń. – Przesłuchanie świadków. – Sprawca zbrodni. – Żeglarz maltański.

to, moi drodzy czytelnicy, bardzo sławny pisarz amerykański. Bez wątpienia bardzo dobrze znacie jego nazwisko, lecz mniej jego utwory. Pozwólcie więc, że opowiem wam o tym człowieku i o jego twórczości. Obie te sprawy zajmują poczesne miejsce w historii fantastyki, gdyż Poe stworzył osobny styl, tylko jemu właściwy, a którego sekret, wydaje mi się, zabrał ze sobą. Można o nim powiedzieć: Szef Szkoły Dziwaczności, bowiem poszerzył granice nieprawdopodobieństwa. Z pewnością znajdą się naśladowcy, którzy spróbują pójść jeszcze dalej, przesadzając w pomysłach. Niejeden z nich zapewne pomyśli, że przewyższył Poego, ale jednak mu nie dorówna.

Powiem państwu na samym początku, że pewien krytyk francuski, pan Charles Beaudelaire, napisał we wstępie przekładu utworów Edgara Poe przedmowę, nie mniej dziwaczną od twórczości samego pisarza. Być może ta przedmowa sama w sobie wymaga kilku komentarzy objaśniających.

Cokolwiek bądź powiedziano w świecie literatury, zwrócono jednak na to uwagę, i słusznie. Pan Charles Beaudelaire był łaskaw przetłumaczyć utwory pisarza amerykańskiego na swój sposób i nie życzyłbym pisarzom francuskim innych interpretatorów ich teraźniejszych i przyszłych dzieł, jak tłumaczy opowiadań Edgara Poe. Nawzajem oni obaj są w stanie zrozumieć się całkowicie. Skądinąd jednak tłumaczenie pana Beaudelaire’a jest wspaniałe i z niego to właśnie pochodzą fragmenty tekstu cytowane w niniejszym artykule.2

Nie próbowałem państwu objaśnić niewytłumaczalnych, nieuchwytnych, niemożliwych wytworów wyobraźni, które Poe podniósł niekiedy aż do majaczenia. Lecz my prześledzimy to krok po kroku i przedstawię państwu najciekawsze nowele, popierając je wieloma cytatami. Pokażę jak postępuje i na jaką słabą stronę ludzkości zwraca Poe uwagę, aby osiągnąć najbardziej dziwaczne wrażenie, tak dla niego charakterystyczne.

Edgar Poe urodził się w 1813 roku w Baltimore, 3 w Ameryce, pośród narodu najbardziej trzeźwo na świecie zapatrującego się na życie. Jego rodzina postawiona dawniej wysoko w społeczeństwie, stopniowo wyrodniała, dochodząc aż do niego. Jeśli jego dziadek wsławił się w wojnie o niepodległość jako główny kwatermistrz generała de La Fayette’a, to jego ojciec, marny aktor, umarł w całkowitym ubóstwie.

Niejaki pan Allan, kupiec z Baltimore,4 adoptował młodego Edgara i kazał mu podróżować ze sobą do Anglii, Irlandii i Szkocji.5 Edgar Poe zapewne nie przebywał w Paryżu, ponieważ niezbyt precyzyjnie opisał niektóre jego ulice w jednym ze swych opowiadań.

Powróciwszy w 1822 roku do Richmond6 kontynuował swoją naukę. Wykazał się szczególnymi uzdolnieniami w fizyce i matematyce. Jednak jego rozwiązłe prowadzenie się spowodowało wygnanie z Uniwersytetu w Charlottesville, a także z jego adoptowanej rodziny. Wyjechał wtedy do Grecji w chwili, gdy toczące się tam powstanie7 wydawało się być tylko odpowiednim działaniem dla powiększenia chwały lorda Byrona. Przy okazji zauważmy, bez chęci wyciągania z tego porównania żadnego wniosku, że Poe był, tak samo jak ten poeta angielski, wspaniałym pływakiem.

Edgar Poe przemieścił się z Grecji do Rosji, dotarł aż do Sankt Petersburga, skompromitował się tam w pewnych sprawach, których sekretu nie znamy i powrócił do Ameryki, gdzie wstąpił do Szkoły Wojskowej.8 Jego niesforny temperament spowodował, że wkrótce go z niej usunięto. Zaznał wówczas nędzy, nędzy amerykańskiej, najstraszliwszej ze wszystkich. Aby utrzymać się przy życiu postanowił poświęcić się pracy literackiej. Szczęśliwie otrzymał dwie nagrody ufundowane przez Przegląd: za najlepsze opowiadanie i najlepszy poemat, a także został jeszcze dodatkowo dyrektorem Southern Litterary Messenger. Dzięki niemu dziennik zaczął prosperować. Po poślubieniu Virginii Clemm, swojej kuzynki, pisarz osiągnął rodzaj względnego dostatku.

Dwa lata później poróżnił się z właścicielem dziennika, w którym pracował. Należy powiedzieć, że nieszczęsny Poe w upojeniu alkoholowym często domagał się spełnienia swoich bardzo dziwacznych pomysłów. Jego zdrowie stopniowo się pogarszało. Przejdźmy jednak szybko nad tymi chwilami biedy, walk, sukcesów i zwątpień pisarza, wspieranego przez jego biedną żonę, a zwłaszcza przez teściową, która kochała go jak syna aż do samej śmierci i powiedzmy, że w następstwie długiego pobytu w knajpie w Baltimore, szóstego października 1849 roku znaleziono na ulicy jakieś ciało – było to ciało Edgara Poe. Nieszczęśnik oddychał jeszcze, więc przewieziono go do szpitala. Dopadło go delirium tremens i pisarz umarł następnego dnia, przeżywszy zaledwie trzydzieści sześć lat.9

Oto jakie było życie tego człowieka; przypatrzmy się teraz jego dziełom. Pozostawię na boku Poego-dziennikarza, filozofa, krytyka, dla interesującego mnie Poego-pisarza, bowiem właśnie w noweli, opowieści i powieści wybucha rzeczywiście cała oryginalność geniuszu Edgara.

Porównuje się go niekiedy z dwoma autorami: jednym angielskim – Anne Radcliff, drugim niemieckim – Hoffmannem. Lecz Anne Radcliff używała w swej twórczości straszliwego stylu, który wypowiada się zawsze za pomocą środków zgodnych z prawami natury. Hoffmann natomiast stosował czystą fantastykę, z którą żadna racja fizyczna nie może się zgodzić. Tego nie spotykamy w twórczości Poego. Jego postacie mogą żyć dosłownie; są one w wysokim stopniu ludzkie, zdolne wszelako do nadmiernej wrażliwości, są nadzwyczaj nerwowymi, wyjątkowymi indywidualnościami, zelektryzowanymi, jeśli tak można powiedzieć, jak ludzie, którzy oddychają powietrzem nasyconym tlenem i których życie jest niczym innym jak czynnym spalaniem się. Choć bohaterowie Poego nie są szaleńcami, stan ten zawdzięczają z pewnością nadużywając swego umysłu, tak jak inni nadużywają mocnych likierów; docierają do ostatnich granic jego zdolności postrzegania i wnioskowania. Są to najstraszniejsze rozważania jakie ja znam, ponieważ wychodząc z rzeczy błahych, docierają do prawdy absolutnej.

Spróbuję je dokładnie opisać, odmalować, wytknąć granice, lecz zapewne nie zajdę daleko, ponieważ wymykają się one spod pędzla, kompasu i definicji. Lepiej, drodzy czytelnicy, pokazać je na przykładzie ich funkcji prawie nadludzkich. Tak właśnie zamierzam uczynić.

Z dzieł Edgara Poe posiadamy dwa tomy Opowieści niesamowitych, przetłumaczonych przez pana Charlesa Beaudelaire’a; Opowiadania niewydane tłumaczone przez Williama Hughesa i jedną powieść zatytułowaną: Przygody Arthura Pyma. Chcę z tych różnych zbiorów dokonać wyboru najbardziej zgodnego z waszymi zainteresowaniami. Osiągnę to bez trudu, ponieważ pozwolę przeważnie mówić samemu Poemu. Zechciejcie więc wysłuchać go z ufnością.

Proponuję państwu na początek trzy nowele, w których zmysł analityczny i dedukcja sięgają najdoskonalszych granic inteligencji. Rozważę: Podwójne morderstwo przy ulicy Morgue, Skradziony list i Złotego żuka.

Zaprezentuję teraz pierwszy z tych trzech utworów. Oto jak Poe przygotowuje czytelnika do tego dziwnego opowiadania:

Po osobliwych uwagach, w których udowadnia, że człowiek prawdziwie przemyślny nie jest nigdy niczym innym jak analitykiem, powiada w scenie między nim, a jego przyjacielem, Augustem Dupinem, z którym zamieszkał w Paryżu w odległej i odludnej części przedmieścia Saint Germain:

“Dziwacznym wybrykiem – mówi on – (nie wiem zresztą, jak to nazwać) wyobraźni mojego przyjaciela było jego umiłowanie nocy dla niej samej; poddałem się spokojnie temu dziwactwu, podobnie zresztą jak wszystkim innym, zupełnie ulegając jego osobliwym zachciankom. Posępne bóstwo nie mogło przecież stale przebywać z nami, ale było w naszej mocy wywołać sztucznie jego obecność. Z pierwszym blaskiem zamykaliśmy szczelnie okiennice naszej starożytnej rudery, po czym zapalaliśmy parę nasycanych wonnościami gromnic, jarzących się ogromnie nikłą i bladawą poświatą. Zagłębialiśmy się przy tym świetle w marzeniach, czytając, pisząc lub rozmawiając aż do chwili, kiedy zegar zwiastował nam nastanie rzeczywistej ciemności. Wziąwszy się wzajem pod ramię, zaprzepaszczaliśmy się wtedy w gmatwaninie ulic, snuliśmy dalej wątek naszych dziennych rozmów i wałęsaliśmy się do późnej nocy, szukając w igraszce świateł i cieni ludnego miasta tej nieskończoności pobudzeń umysłowych, których doznać można jedynie przez spokojną obserwację.

W podobnych chwilach zastanawiała mnie i napełniała podziwem zdolność analityczna Dupina, aczkolwiek znając już jego szczodry idealizm, mogłem jej po nim się spodziewać...

... Zachowanie się jego w takich chwilach bywało oziębłe i roztargnione; oczy pozbywały się wyrazu; piękny, tenorowy jego głos przedzierzgał się w dyszkant...”

 Następnie, przed poruszeniem właściwego tematu tej noweli Poe opowiada, w jaki sposób postępował Dupin, przeprowadzając swoje oryginalne analizy.

“Niechaj nikt sobie nie wyobraża po tym, co powiedziałem, że zamierzam zgłębiać jakąś tajemnicę lub pisać powieść. To, co było godne zastanowienia w mym przyjacielu Francuzie, wynikało z inteligencji pobudzonej do najwyższego stopnia, a może nawet chorobliwej. Atoli przykład da lepsze wyobrażenie o charakterystycznych właściwościach jego ówczesnych spostrzeżeń.

Pewnej nocy szliśmy długą i brudną ulicą przebiegającą w pobliżu Palais Royal. Pogrążeni w myślach nie przemówiliśmy do siebie ani słowa przez jakieś piętnaście minut. Naraz Dupin przerwał milczenie słowami:

– Masz słuszność, to istny karzeł i nadawałby się raczej do Théâtre des Variétés.

– O tym chyba nikt nie wątpi – odparłem bezwiednie, nie zdając sobie zrazu sprawy (tak bardzo byłem pogrążony w zadumie) ze szczególniejszej zgodności jaka zachodziła między tymi słowami a moimi myślami. Lecz wnet opanowałem się i moje osłupienie nie miało granic.

– Dupin – rzekłem poważnie – to przechodzi moje pojęcie. Wyznaję otwarcie, że jestem zdumiony i nie wiem, czy mam ufać mym zmysłom. Skąd ty możesz wiedzieć, że myślałem o...?

Nie dopowiedziałem umyślnie, by upewnić się, że wie istotnie, o kim myślałem.

– O Chantillym – rzekł. – Dlaczego nie kończysz? Pomyślałeś sobie, że jego niepozorna postać nie nadaje się do tragedii.

Właśnie dokoła tego tematu snuły się moje rozmyślania. Chantilly był porządnym szewczykiem z rue St-Denis, dostał bzika teatralnego, porwał się na rolę Kserksesa w tragedii Crébillona i stał się przedmiotem powszechnego pośmiewiska.

– Wyjaśnij mi, na miłość boską, metodę – zawołałem – jeżeli w tym jest taka metoda, za pomocą której zdołałeś przeniknąć mą duszę!”

Jak widać, ten wstęp jest dziwaczny i teraz dopiero zawiązuje się pewna rozmowa między Poem a Dupinem, który uwypuklając szereg spostrzeżeń swego przyjaciela, pokazuje mu, jak one wiążą się ze sobą, przywołując jego pamięci: szewczyka Chantilly, Oriona, doktora Nicholsa, Epikura, stereotomię, kostki brukowe, sprzedawcę owoców.

Są to pojęcia między którymi trudno doszukać się jakichkolwiek związków, a jednak, zaczynając od końca, Dupin zdołał je ponownie powiązać ze sobą.

,,Morderstwo przy rue Morgue'' (następstwo zdarzeń). Edgar Poe i August Dupin [il. F. Lixa]

Rzeczywiście, kiedy przechodzili przez ulicę, pewien SPRZEDAWCA OWOCÓW gwałtownie potrącił Poego, ten zachwiał się od tego uderzenia, poślizgnął się nieco, postawiwszy nogę na chwiejnym kamieniu i zwichnął sobie lekko kostkę, złorzecząc na wybrakowaną KOSTKĘ. Gdy doszli do pasażu, gdzie na próbę położono kostkę drewnianą, przyszło mu na myśl słowo STEREOTOMIA, i to słowo skierowało go niechybnie na atomy i teorie EPIKURA. Ponieważ ostatnio prowadził z Dupinem na ten temat dyskusję, podczas której Dupin oznajmił mu, że ostatnie odkrycia kosmogoniczne10 DOKTORA NICHOLSA potwierdzają teorie greckiego filozofa. Myśląc o tym, Poe nie mógł powstrzymać się od podniesienia wzroku na konstelację ORIONA, która błyszczała wtedy w całej swej nieskazitelności. Tak więc wiersz łaciński:

Perdidit antiquam littera prima sonum11

odnosi się do ORIONA, którego nazwę pisało się pierwotnie URION. Ten wiersz niedawno pewien krytyk w swoim ostatnim artykule przypiął zabawnie szewcowi CHANTILLY’EMU.

“... Żeś ją istotnie skojarzył – stwierdził Dupin – poznałem z uśmiechu, którym drgnęły twe usta. Myślałeś o unicestwieniu biednego szewczyka. Do tej chwili stąpałeś przygarbiony, lecz potem wyprostowałeś się w całej okazałości swego wzrostu. Nabrałem zatem pewności, że zastanawiasz się nad pokraczną figurą Chantilly’ego. Wówczas to przerwałem twą zadumę uwagą, że ten Chantilly to istny karzeł i że nadawałby się raczej do Théâtre des Variétés.12 ”

 Pytam panów, co w tym jest najbardziej pomysłowego i najnowszego i dokąd zmysł obserwacyjny może zaprowadzić tak zdolnego, jak ten Dupin, człowieka? Właśnie to zamierzam pokazać.

Na ulicy Morgue został popełniony przerażający mord. Pewna stara kobieta, pani L’Espanaya i jej córka, zajmujące apartament na czwartym piętrze, zostały zamordowane około trzeciej nad ranem. Pewna liczba świadków, między innymi jakiś Włoch, Anglik, Hiszpan i Holender, zwabiona przerażającymi krzykami, rzuciła się w kierunku mieszkania, rozbiła drzwi i pośród niesamowitego nieładu znalazła dwie ofiary: jedną uduszoną, drugą, jeszcze krwawiącą, zabitą przy użyciu brzytwy. Starannie zamknięte okna i drzwi nie pozwalały zidentyfikować drogi obranej przez mordercę. Drobiazgowe poszukiwania policji były bezowocne i nic nie wskazywało, że znalazła się ona na tropie zbrodni.

Ta przerażająca sprawa, otoczona tak głęboką tajemnicą, bardzo zainteresowała Augusta Dupina. Powiedział sobie, że aby uzyskać wskazówki o tym morderstwie nie należy postępować używając zwykłych środków. Dupin znał prefekta policji i otrzymał od niego pozwolenie na udanie się na miejsce zbrodni i zbadania go.

Poe towarzyszył mu podczas tej wizyty. Dupin, podążając za żandarmem, z jakąś drobiazgową pieczołowitością oglądał ulicę Morgue, tyły domu i jego fasadę. Następnie udał się do pokoju, w którym leżały jeszcze dwa ciała. Jego oględziny, podczas których nie odezwał się ani słowem, przeciągnęły się aż do wieczora. Wracając do siebie, zatrzymał się kilka minut w biurze pewnego pisma codziennego.

Podczas całej nocy pozostał milczący, a dopiero w południe następnego dnia spytał swego towarzysza, czy zauważył coś osobliwego na miejscu zbrodni.

Właśnie tu zaczął pokazywać się Dupin-analityk.

“Oczekuję obecnie – powiedział [...] – oczekuję obecnie osoby, która prawdopodobnie nie była sprawcą tej rzezi, ale w pewnej mierze musiała w niej uczestniczyć. Najcięższe brzemię zbrodni za popełnione zbrodnie snadź na nią nie spada... Oczekuję tego człowieka tutaj, w tym pokoju, lada chwila... O ile by przyszedł, musi tu pozostać. Oto pistolety; a obaj wiemy, jak się z nimi obchodzić w razie potrzeby.”

 Pozostawiam waszym domysłom, jakie było zdumienie Poego na te konkretne słowa. Dupin powiedział wtedy do niego, że jeżeli policja po podniesieniu parkietów, odsłonięciu sufitów, zbadaniu konstrukcji murów, nie mogła wyjaśnić, jak weszli i uciekli mordercy, on, postępując inaczej, potrafił ograniczyć się do uważnego patrzenia. Rzeczywiście, szperając po wszystkich kątach, a szczególnie obok ostatniego okna, które mogło stanowić drogę ucieczki mordercy, znalazł jakąś sprężynę. Ta sprężyna, źle podtrzymywana przez zardzewiały gwóźdź, blokowała okno mogące zamknąć się samoistnie, gdyby zostało wypchnięte na zewnątrz nogą zbiega. Blisko tego okna ciągnął się długi drut piorunochronu i Dupin nie miał żadnych wątpliwości, że posłużył on mordercy za napowietrzną drogę ucieczki.

Lecz była jeszcze pewna drobnostka. Droga wybrana przez mordercę bądź przed, bądź po dokonaniu zbrodni nie pozwalała ustalić zbrodniarza. Dlatego też Dupin skupiony na tej sprawie rzucił się w oryginalne rozważania i ocenił zupełnie z innej strony porządek zapatrywań, nie wnikając jak się sprawy zakończyły, ale czym one odróżniają się od tych, które miały miejsce do chwili obecnej. Pieniądze leżały nietknięte w pokoju, tym samym świadcząc, że motywem zabójstwa nie była kradzież.

Wtenczas właśnie Dupin zwrócił uwagę Poego na pewną rzecz, nie zauważoną w zeznaniach, a w której pokazuje się absolutnie cały geniusz pisarza amerykańskiego.

Świadkowie przesłuchani w chwilę po zbrodni rozpoznali wyraźnie dwa głosy. Wszyscy uznali jeden z nich jako należący do jakiegoś Francuza – w tej kwestii nie ma żadnej wątpliwości. Lecz jeśli idzie o drugi głos – przenikliwy i szorstki, była wielka rozbieżność pośród świadków należących do różnych nacji.

“To było oczywiste – rzekł Dupin – ale nie na tym polegała osobliwość tej oczywistości... Każdy z nich jest pewien, że nie był to głos ziomka. Każdy porównuje go nie z głosem przedstawiciela obcego narodu, którego język jest mu znany, lecz wręcz przeciwnie. Francuz przypuszcza, że był to głos Hiszpana, i «mógłby był rozróżnić niektóre słowa, gdyby umiał po hiszpańsku» . Holender utrzymuje, że był to głos Francuza, wszelako stwierdzono, że świadek ten nie umie po francusku i był przesłuchiwany za pośrednictwem tłumacza. Anglikowi się zdaje, że był to głos Niemca, ale nie zna języka niemieckiego. Hiszpan « jest pewien» , że « brzmiał on z angielska» , lecz « sądzi z intonacji» , gdyż nie zna języka angielskiego. Włoch mniema, że był to głos Rosjanina, lecz nie rozmawiał nigdy z rodowitym Rosjaninem. Drugi Francuz różni się od pierwszego i wie na pewno, że był to głos Włocha, wszelako nie znając włoskiego języka, « odnosi wrażenie» – podobnie jak Hiszpan – « z intonacji» . Otóż jak dziwnie niezwykły musiał być ten głos, skoro takie o nim zebrano zeznania – skoro w jego tonach mieszkańcy pięciu wielkich połaci Europy nie mogli dosłyszeć niczego swojskiego! Mógłbyś odpowiedzieć, że może był to głos Azjaty lub Afrykanina. Azjatów i Afrykanów nie ma zbyt wielu w Paryżu; atoli, nie przecząc tej możliwości, chciałbym zwrócić twą uwagę na trzy punkty. Jeden ze świadków określa głos ten jako « raczej szorstki niż przenikliwy» . Dwu innych wyraża się o nim, że był « przyspieszony i nierówny» . Żaden z nich nie mógł odróżnić ani słów, ani dźwięków, które by były do słów podobne...”

 Dupin kontynuował: przypomniał Poemu szczegóły zbrodni, siłę fizyczną, która była niezbędna, ponieważ z głowy staruszki zostały wyrwane kosmyki siwych włosów, a państwo wiecie “jak znacznej siły potrzeba, by wyrwać na raz z głowy chociażby tylko dwadzieścia lub trzydzieści włosów.”; zwrócił uwagę na zręczność koniecznie potrzebną, aby wspiąć się po drucie piorunochronu, zwierzęce okrucieństwo przejawiające się w morderstwie, którego “groteskowa groza nie ma nic wspólnego z człowieczeństwem”, a ponadto ciągle ten “głos, którego ton brzmiał obco w uszach ludzi wielu narodowości i był najzupełniej pozbawiony wyraźnego i zrozumiałego podziału na zgłoski.”

“Do jakiego – spytał wtedy Dupin swego towarzysza – dochodzisz wniosku? Jakie wrażenie wywarłem na twojej wyobraźni?”

 Przyznaję, że ten fragment opowieści wywołał, podobnie jak u rozmówcy Dupina, dreszcz przebiegający moje ciało. Zauważcie, jak ten zdumiewający pisarz zawładnął wami! Czyż jest panem waszej wyobraźni? Czyż to opowiadanie nie przyprawia o żywsze bicie serca? Domyślacie się już, kto był sprawcą tej niesłychanej zbrodni?

Jeśli chodzi o mnie, wszystkiego już się domyśliłem. Wy także zapewne to pojęliście. Teraz, chcąc pokrótce dokończyć, zacytuję wam kilka linijek, które w dniu wczorajszym Dupin zamieścił w ogłoszeniu w dzienniku Le Monde, piśmie poświęconym sprawom morskim, i bardzo poszukiwanym przez marynarzy:

“Nadzwyczaj dużego orangutana z gatunku żyjącego na Borneo schwytano wczesnym rankiem dnia... (tu następowała data morderstwa) w Bois de Boulogne.13 Właściciel jego (o którym wiadomo, że jest marynarzem i należy do załogi statku maltańskiego) może go odebrać po dostatecznym stwierdzeniu tożsamości i uiszczeniu niewielkiego wynagrodzenia za schwytanie i żywienie zwierzęcia. Wiadomości zasięgnąć można pod numerem... przy rue..., Faubourg Saint-Germain, trzecie piętro.”

Dupin wydedukował zawód Maltańczyka po skrawku wstążki znalezionym u stóp drutu piorunochronu, wiązanej w rodzaj supła przez marynarzy z Malty. Jeśli idzie osobiście o tego człowieka, jego głos i wypowiadane przez niego słowa wskazywały na Francuza, co potwierdzili wszyscy świadkowie. Zwabiony ogłoszeniem, które nie wskazywało na żadne powiązanie między ucieczką orangutana a morderstwem, nie przepuści zapewne okazji, aby zjawić się.

Rzeczywiście przyszedł. Był to marynarz, “człowiek rosły, barczysty i muskularny, z miną zadzierzystą, jakby kpił sobie ze wszystkich diabłów...”. Po kilku chwilach wahania zgodził się ze wszystkim. Małpa wymknęła się z jego domu, wyrywając mu brzytwę w chwili, gdy się golił. Przestraszony marynarz pobiegł za zwierzęciem, które w niesamowitym tempie dotarło na ulicę Morgue, znalazło łańcuch piorunochronu i zręcznie wspięło się po nim. Jego pan podążał tuż za nim. Małpa, napotkawszy otwarte okno, przeskoczyła przez parapet i wpadła do pokoju nieszczęsnych kobiet. Dalszy ciąg już znamy. Marynarz, krzycząc i nawołując, musiał uczestniczyć w dramacie, nie mogąc przeszkodzić orangutanowi. Następnie, straciwszy głowę, postanowił uciec, ścigany przez zwierzę, które zamknąwszy okno kopnięciem nogi, zsunęło się na ulicę i zniknęło w niewiadomym kierunku.

Oto ta niesłychana historia i jej prawdziwe objaśnienie. Widać jakie wspaniałe uzdolnienia autora ona uwydatniła. Ma takie cechy prawdziwości, jak wierzy się, czytając niekiedy cały akt oskarżenia zamieszczony w Gazecie Sądowej.

II

Skradziony list. – Kłopot prefekta policji. – Sposób na ciągłe wygrywanie w grze “para, nie para”. – Victorien Sardou. – Złoty żuk. – Trupia główka. – Niezwykłe odgadywanie pewnego zaszyfrowanego dokumentu.

dgar Poe nie mógł opuścić tego oryginalnego typa, Augusta Dupina, człowieka o ogromnych zdolnościach dedukcyjnych. Spotykamy go znowu w Skradzionym liście. Historia jest zwyczajna – minister ukradł pewien kompromitujący list pewnej politycznej osobistości. Należało za wszelką cenę odzyskać dokument ponieważ minister D*** mógł go użyć w złych zamiarach. To trudne zadanie powierzono prefektowi policji. Wiadomo, że list był nadal jeszcze w osobistym posiadaniu ministra D***. Podczas jego nieobecności agenci wielokrotnie przeszukali jego rezydencję, postanawiając przetrząsać w jego mieszkaniu pokój po pokoju. Zbadali meble w każdym apartamencie, otwarli wszystkie szuflady, przeszukali wszystkie skrytki, za pomocą długich igieł zbadali siedzenia krzeseł, unieśli blaty stołów, rozebrali nogi łóżek, oglądnęli wszelkie najmniejsze połączenia, zbadali kotary, zasłony, dywany, lustrzane posadzki. Ponadto całą powierzchnię budynku podzielono na regularne, ponumerowane działki. Każdy cal kwadratowy został zbadany za pomocą lupy i nawet pięćdziesiąta część linii14 nie mogła zostać niezauważona przy tym badaniu, zarówno w rezydencji ministra, jak również w przyległych budynkach. Na okoliczność, gdyby przypadkiem D*** nosił przy sobie ten kompromitujący list, prefekt policji dwa razy kazał ograbić go fałszywym złodziejom. Niestety, niczego przy nim nie znaleziono.

Zniechęcony prefekt postanowił odszukać Dupina i opowiedzieć mu o tej sprawie. Dupin nakazał mu kontynuować poszukiwania. Miesiąc później prefekt złożył Dupinowi drugą wizytę. był jeszcze bardziej niezadowolony.

“…Ofiarowałbym naprawdę pięćdziesiąt tysięcy franków [osobie] – powiedział – która by mi dopomogła w tej sprawie.

W takim razie – odparł Dupin otwierając szufladę i wyjmując z niej książeczkę czekową – niechże pan wypełni mi czek na tę sumę. Skoro pan go podpisze, wręczę panu list.”

I następnie wręczył cenny dokument dosłownie osłupiałemu prefektowi policji, który wybiegł z nim w wielkim pośpiechu. Po jego wyjściu Dupin powiadomił Poego, jak wszedł w posiadanie listu i na tym przykładzie pokazał, że użyte środki muszą zmieniać się w zależności od osoby, z którą ma się do czynienia. Opowiedział mu rzecz następującą:

“[…] Znałem pewnego ośmioletniego chłopca, którego powodzenia w odgadywaniu przy grze « para, nie para» wywoływały podziw powszechny… Odgadywał on wedle pewnej zasady, która polegała tylko na spostrzegawczości i na przystosowaniu się do bystrości swych przeciwników.

Kiedy, na przykład, przeciwnik jego był skończonym głuptasem, i podniósłszy rękę, pytał: « Para czy nie para?» , dzieciak odpowiadał: « Nie para» i przegrywał. Wszelako za następnym razem już wygrywał, gdyż powiadał sobie w duszy: « Głuptas przy pierwszej kolejce wziął w rękę parzystą ilość kamyczków, ale jego przebiegłość sięga zaledwie tak daleko, iż za drugą kolejką weźmie nieparzystą, powiadam zatem nie para» ; mówi tak i wygrywa. Natomiast mając do czynienia z przeciwnikiem nie tak ograniczonym, rozumował w ten sposób: « Ten chłopiec wie, iż za pierwszym razem powiedziałem: “nie para”, kiedy więc kolej przyjdzie na drugi, zaświta mu w pewnej chwili myśl najprostszej odmiany, mianowicie, by po parze wziąć nie parę, jak to uczynił pierwszy głuptas; wszelako później pomyśli sobie, że ta odmian jest zbyt prosta, i ostatecznie weźmie ilość parzystą, jak poprzednio. Będę zatem zgadywał: para. Powiada: “para”, i wygrywa.» ”

 Zatem korzystając z tej zasady Dupin rozpoczął właśnie od rozpoznania ministra D***. Dowiedział się, że był on zarazem poetą i matematykiem.

“…Jako poeta i matematyk – powiedział – nawykł do ścisłego rozumowania. Gdyby był tylko matematykiem, nie rozumowałby wcale i byłby zdany na łaskę prefekta.”

 Jest to bardzo głębokie stwierdzenie, moi drodzy czytelnicy. Matematyk będzie łamał sobie głowę nad sporządzeniem kryjówki, natomiast poeta weźmie się do tego zupełnie inaczej i postępować będzie zwyczajnie. W efekcie tego znajdzie miejsca, które ujdą uwadze wzroku właśnie z powodu swej nadmiernej oczywistości. W ten sam sposób na mapach geograficznych słowa wypisane dużą czcionką, rozciągnięte od jednego do drugiego krańca są dużo mniej widoczne niż nazwy pisane pismem delikatnym i ledwie widocznym. W ten sam sposób D*** znalazł sposób zmylenia agentów pozycji właśnie przez prostotę swoich kombinacji.

To właśnie pojął Dupin. Znając D***, mając kopię spornego listu, udał się do pałacu ministra i pierwszą rzeczą, którą zobaczył na jego biurku, był ten niemożliwy do odnalezienia list, tak doskonale widoczny. Poeta przewidywał, że najlepszym sposobem uchronienia przed poszukiwaniami będzie przed nikim listu nie ukrywać. Łatwo odwróciwszy uwagę D***, Dupin zamienił go na swoją kopię i ten figiel udał się. W miejscu, w którym zatrzymali się poszukujący, jeden prosty, rozumny człowiek bez wysiłku odniósł sukces.

Skradziony list. Dupin i D*** [il. F. Lixa]

 Jest to czarujące i pełne ciekawostek opowiadanie. Swego czasu pan Victorien Sardou napisał podobną, wyborną sztukę: Drobne pismo, którą państwo z pewnością oglądaliście i która stała się jednym z największych sukcesów Gimnazjum.

Tak oto doszedłem do Złotego żuka, gdzie bohater Edgara Poego daje dowód niepospolitej bystrości. Będę zmuszony przytoczyć długi fragment tej historii, lecz państwo nie pożałujecie tego i obiecuję wam, że to opowiadanie przeczytacie ponownie jeszcze wiele razy.

Poe był bardzo zaprzyjaźniony z panem Williamem Legrandem, który zrujnowany w następstwie szeregu spotykających go nieszczęść, opuścił Nowy Orlean i osiedlił się na położonej koło Charlestonu w Południowej Karolinie wyspie Sullivan, zbudowanej wyłącznie z piasków morskich. Długość jej wynosi trzy mile a szerokość ćwierć mili. Legrand miał usposobienie mizantropa, skłonnego do przechodzenia od entuzjazmu do melancholii. Znając jego nieco chwiejny umysł, rodzice dodali mu do towarzystwa starego Murzyna, zwanego Jupiterem.

Jak wkrótce zobaczycie ten Legrand, przyjaciel Poego, wykaże jeszcze wyjątkową cechę – nadpobudliwy i podatny na załamania temperament.

Pewnego dnia Poe postanowił złożyć mu wizytę. Znalazł go niewymownie zadowolonego. Legrand, który kolekcjonował muszle i okazy entomologiczne, znalazł dziwny gatunek żuka. Prawda, że oczekiwaliście na to słowo – dziwny? W chwili przybycia Poego Legrand nie miał przy sobie żuka, ponieważ pożyczył go porucznikowi G***, jednemu ze swoich przyjaciół, mieszkającym w forcie Moultrie.

Jupiter poświadczył, że nigdy nie widział podobnego żuka. Był koloru błyszczącego złota i znacznej wagi. Murzyn nie miał wątpliwości, że był on cały ze złota.

Legrand postanowił więc narysować owada przyjacielowi. Szukał kawałka papieru, lecz nie znalazłszy go, wyciągnął ze swej kieszeni kawałek zabrudzonego starego welinu,15 na którym począł rysować zwierzaka. Stała się jednak dziwna sprawa, bowiem kiedy ukończył rysunek i podał papier Poemu, ten nie zobaczył na nim żuka, lecz trupią głowę, bardzo wyraźnie nakreśloną. Zwrócił na to uwagę Legrandowi. William nie chciał się z tym zgodzić, lecz po ciekawej dyskusji musiał przyznać, że narysował rozpoznawalną już na pierwszy rzut oka czaszkę. Z wielką złością wyrzucił papier, lecz po chwili podniósł go, w zamyśleniu zaczął oglądać i w końcu zamknął w szufladzie. Zaczął rozmawiać na inny temat i Poe wyszedł, a Legrand nie wysilał się, żeby go zatrzymać.

Miesiąc później odwiedził Poego Murzyn. Był bardzo niespokojny. Zaczął opowiadać o stanie zdrowia swego pana, który stał się milczący, blady, osłabiony. Przypisywał tę zmianę zdarzeniu, kiedy William został pogryziony przez żuka. Od tego czasu każdej nocy śnił o złocie. Jupiter przyniósł list, w którym William błaga Poego o spotkanie.

“Przyjdźże! Przyjdźże! – pisał. – Chciałbym się widzieć z tobą dzisiejszego wieczoru w pewnej ważnej sprawie. Zapewniam cię, że sprawa jest nadzwyczaj ważna.”

Widzicie państwo, jak zaczyna się zawiązywać akcja i z jaką osobliwą sprawą musi się wiązać ta historia. Człowiek ogarnięty jakąś jedną manią, który śni o złocie po ugryzieniu przez żuka.

Poe w towarzystwie Murzyna dotarł do łodzi, w której znajdowała się kosa i trzy łopaty, zakupione z rozkazu Williama. Był zdumiony tym zakupem. Dotarli na wyspę o trzeciej po południu. Legrand oczekiwał go z niecierpliwością i, witając się, potrząsał jego ręką z nerwową gorliwością.

“Twarz miał bladą jak upiór, a jego głęboko osadzone oczy jarzyły się niezwykłym blaskiem.”

 Poe spytał go o nowiny związane z żukiem. William odpowiedział mu, że ten skarabeusz przyniesie im fortunę i jeżeli go się odpowiednio wykorzysta, doprowadzi do złota, którego jest oznaką.

W tym czasie przyniósł bardzo niezwykłego owada, podówczas nie znanego przyrodnikom. Nosił on na jednej stronie odwłoku dwie okrągłe, czarne plamki, a na drugiej trzecią, podłużną. Jego łuski były nadzwyczaj twarde i lśniące, i sprawiały, że wyglądały jakby zrobione z polerowanego złota.

“Posłałem po ciebie – powiedział William do Poego – bo mi będzie potrzebna twa rada i pomoc, kiedy pocznie się iścić zrządzenie Przeznaczenia i żuka…”

 Poe przerwał Williamowi i zbadał mu puls. Nie stwierdził jednak najmniejszej oznaki gorączki, niemniej chciał odwrócić bieg jego myśli, ale William powiadomił go o niezłomnym postanowieniu dokonania tej nocy wyprawy na wzgórza, wyprawy, w czasie której żuk miał odegrać jakąś wielką rolę. Poe nie mógł więc nic innego zrobić, jak towarzyszyć mu wraz z Jupiterem.

Wyruszyli w trójkę. Przebywszy zatoczkę oddzielającą wyspę od stałego lądu mała gromadka, przekraczając górzyste tereny wybrzeża, podążała po okolicy dzikiej i pustynnej. Gdy zaczęło zachodzić słońce, weszli w krainę posępną, pociętą głębokimi wąwozami. Na tym małym płaskowyżu, pośród ośmiu czy dziesięciu dębów sterczał dziki tulipanowiec. William polecił Jupiterowi wdrapać się na to drzewo, zabierając żuka przywiązanego do końca długiej linki. Wbrew swemu strachowi i pod wpływem głośnych gróźb Williama, Jupiter posłuchał i dotarł w końcu do dużego rozwidlenia drzewa, położonego sześćdziesiąt stóp na ziemią.

Wówczas William polecił mu wspinać się po najgrubszym konarze z tej strony i wkrótce Jupiter zniknął w listowiu. Kiedy osiągnął siódmy konar, jego pan rozkazał mu posuwać się po nim tak daleko, jak to będzie możliwe i dać znać, kiedy zobaczy jakąś niezwykłą rzecz. Po długim wahaniu, spowodowanym tym, że Jupiterowi drzewo wydawało się spróchniałe, znęcony obietnicą otrzymania srebrnego dolara dotarł wreszcie do końca gałęzi.

“… Ooch, Chryste Panie, zmiłuj się nade mną! Co to takiego na tym drzewie?

Aha! – odkrzyknął Legrand rozradowany. – Cóż tam takiego?”

 Jupiter znalazł się naprzeciw czaszki, przybitej do drzewa dużym gwoździem i dziobami kruków odartej z mięsa. William polecił mu przeciągnąć przez lewy oczodół czaszki linkę z uwiązanym doń żukiem i opuszczać go aż do ziemi.

Złoty żuk. Legrand, Poe i Jupiter [il. Yan'a Dargenta]

Jupiter posłuchał i wkrótce żuk kołysał się kilka cali nad powierzchnią gruntu. William oczyścił teren, opuścił żuka na ziemię i wbił kołek drewniany dokładnie w miejsce, na które upadł żuk. Następnie, wyciągnąwszy z kieszeni taśmę mierniczą i zamocowawszy ją do drzewa w miejscu, gdzie było najbliżej do kołka, rozwijał ją na długości pięćdziesięciu stóp, w kierunku wyznaczonym przez drzewo i kołek Wtedy na końcu taśmy wbił drugi kołek i wokół tego centrum zakreślił koło o średnicy czterech stóp. Następnie, wspomagany przez Poego i Jupitera szybko kopał ziemię. Praca ta trwała przez dwie godziny, lecz nie natknięto się na żaden ślad skarbu. William był zbity z tropu. Nic nie mówiąc, Jupiter zebrał narzędzia i mała grupka ruszyła w kierunku wschodnim.

Nie uszli nawet dwunastu kroków, kiedy Legrand rzucił się na Jupitera.

“Ty hultaju – krzyknął Legrand przez zaciśnięte zęby […] – które jest twe lewe oko?”

Nieszczęsny Murzyn wskazał swe prawe oko.

“Tak też sobie myślałem – darł się Legrand […] – Chodź! Wracamy! Jeszcze nie po wszystkim!”

 Rzeczywiście Murzyn pomylił się i przesunął linkę z żukiem przez prawe oko zamiast przez lewe. Powtórzono eksperyment. Pierwszy kołek został przesunięty o kilka cali bardziej na zachód i rozwinięta taśma wskazała nowy punkt oddalony kilka jardów od miejsca uprzednio wyznaczonego.

Robota rozpoczęła się na nowo. Wkrótce ukazały się szczątki szkieletu, metalowe guziki, kilka srebrnych czy złotych monet, a w końcu drewniana skrzynia o podłużnym kształcie, przytrzymywana przez kute żelazne sztaby. Wieko zamykały dwa rygle, które William, pozbawiony z przejęcia tchu, postanowił niezwłocznie odsunąć.

Skrzynia wypełniona była niewiarygodnymi skarbami. Znajdowało się w niej: czterysta pięćdziesiąt tysięcy dolarów w monetach francuskich, hiszpańskich, niemieckich i angielskich, sto dziesięć diamentów, osiemnaście rubinów, dwieście dziesięć szmaragdów, dwadzieścia jeden szafirów i jeden opal, ogromna ilość ozdób z litego złota, pierścienie, kolczyki, łańcuchy, osiemdziesiąt pięć złotych krucyfiksów, pięć kadzielnic, sto dziewięćdziesiąt siedem wspaniałych zegarków – wszystko to warte było półtora miliona dolarów.

Całe to bogactwo przeniesiono po trosze do domku Legranda. Poe umierał z niecierpliwości dowiedzenia się w jaki sposób wiadomość o tym skarbie posiadł jego przyjaciel, a ten postarał się wszystko mu opisać.

Ta niezwykła opowieść może być jedynie przekazana czytelnikowi jako niedoskonałe wyobrażenie człowieka z gatunku powieściopisarzy. Nie jestem w stanie odmalować chorobliwego podekscytowania Williama tej nocy. Odkrycie skarbu jest mniej więcej podobne do wszystkich odkryć tego rodzaju, o których słyszeliście. Nie było też nic osobliwego w scenie ze skarabeuszem i trupią główką. W tym momencie dotarliśmy do niespotykanej i pociągającej części NOWEGO, otwierając serię rozważań, które przeprowadził William, aby odkryć skarb.

Rozpoczął on od przypomnienia swemu przyjacielowi o tym szkicu żuka, z grubsza wykonanym podczas jego pierwszej wizyty, kiedy to znalazł podobieństwo do czaszki. Rysunek był naszkicowany na kawałku bardzo cienkiego pergaminu.

Dalej, w jakich okolicznościach William wszedł w posiadanie owego pergaminu. Było to na cyplu wyspy, koło resztek rozbitej szalupy w dniu, kiedy znalazł żuka, którego owinął właśnie w ten mały świstek papieru.

Zwróciły jego uwagę wystające z piasku szczątki łodzi i przypomniał sobie, że czaszka czy trupia główka była dobrze znanym godłem piratów. Były to już dwa ogniwa wielkiego łańcucha.

Lecz jeżeli czaszki nie było na pergaminie w momencie kiedy William rysował żuka, jak znalazła się ona później, gdy przekazał kartkę Poemu? W chwili gdy Poe zaczął ją oglądać, doskoczył do niego pies Williama, aby się pobawić. Poe odsunął rękę i przybliżył pergamin do ognia a w następstwie procesu chemicznego ciepło płomieni spowodowało wywołanie tego, do tej pory niewidocznego, rysunku.

Po wyjściu przyjaciela William ponownie wziął pergamin, poddał go działaniu ciepła i wkrótce ukazała się w narożniku położonym po przekątnej do tego, w którym narysowana była trupia główka, podobizna przypominająca koźlę.

Lecz jaki związek istnieje między piratami a koźlęciem? Otóż żył dawniej pewien kapitan, Kidd (kid w języku angielskim znaczy koźlę), o którym bardzo dużo wiemy. Dlaczego więc ta figura nie mogłaby być jego logogryficzną16 sygnaturą, gdy tymczasem trupia główka spełniałaby rolę pieczęci albo stempla? Naturalnie wobec tego William skłaniał się do szukania pisma między znakiem a sygnaturą, choć wydawało się, że tam go w ogóle nie ma.

A tymczasem dzieje Kidda powróciły w jego myślach. Przypomniał sobie, że kapitan i jego wspólnicy ukryli w jakimś punkcie wybrzeża Atlantyku olbrzymie sumy pochodzące z piractwa. Skarb ten musiał jeszcze wciąż znajdować się w skrytce, ponieważ bez tego teraźniejsze pogłoski nie mogłyby się narodzić. William doszedł do przekonania, że ten skrawek pergaminu zawiera wskazówkę o miejscu złożenia skarbu.

Oczyścił go, starannie umył i umieścił w rondlu, który postawił na rozżarzonych węglach. Po kilku minutach spostrzegł, że na kawałku welinu pojawiły się w wielu miejscach znaki przypominające cyfry, ułożone w linie. Podgrzawszy raz jeszcze rondel, William zobaczył wkrótce rodzaj pisma, nakreślonego nieudolnie czerwonym atramentem.

Opowiedziawszy to, William podał Poemu kawałek papieru zawierający następujące wiersze:

Poe, oglądając to następstwo cyfr, punktów, kresek, kropek i przecinków, nawiasów, stwierdził, że nadal nic nie rozumie. Wy także, drodzy czytelnicy, powiedzielibyście tak samo. Otóż powieściopisarz pomoże wam rozwikłać ten chaos przy pomocy wspaniałej logiki.

Pierwszym drążącym pytaniem był język szyfru, ale tu gra słów ze słowem Kidd wskazuje wyraźnie na język angielski, ponieważ jest to możliwe tylko w tym języku.

Udzielę teraz głosu Williamowi:

“Jak widzisz – powiedział – nie ma w nim odstępów między słowami. Gdyby one były, zadanie byłoby bez porównania łatwiejsze. Byłbym zaczął w takim razie od zestawienia i rozbioru krótszych słów, a napotkawszy słowo o jednej tylko literze, na przykład a lub I (jeden, ja), byłbym uważał rozwiązanie za rzecz pewną. Ponieważ odstępów nie ma, zacząłem od oznaczenia głosek, zarówno tych, które najczęściej, jako też tych, które najrzadziej się powtarzają. Zliczywszy wszystkie zestawiłem następującą tablicę:

Znak 8         powtarza się 33 razy

Znak ;          powtarza się 26 razy

Znak 4         powtarza się 19 razy

Znak Yi )   powtarza się 16 razy

Znak x         powtarza się 13 razy

Znak 5         powtarza się 12 razy

Znak 6         powtarza się 11 razy

Znak ×i1   powtarza się   8 razy

Znak 0         powtarza się   6 razy

Znak 9i 2    powtarza się   5 razy

Znak :i 3     powtarza się   4 razy

Znak ?        powtarza się   3 razy

Znak I         powtarza się   2 razy

Znak –i .     występuje 1 raz17

Otóż w języku angielskim spotyka się najczęściej głoskę e. Po niej następują z kolei: a o i d h n r s t u y c f g l m w b k p q x z. E ma taką przewagę, że trudno jest znaleźć jakiś zwrot, gdzie by go nie było.

Od samego więc początku mamy zasadę, która nadaje się do czegoś więcej niźli do płonnych tylko przypuszczeń. Powszechny użytek, jaki można mieć z tej tablicy, jest widoczny, wszelako w szczególności przy tym szyfrze będzie nam ona niezbyt pomocna. Ponieważ przeważa wśród nich8, przeto zaczniemy od przypuszczenia, że jest to e naturalnego abecadła. By sprawdzić przypuszczenie, zobaczymy, jak często znak 8spotyka się parami – gdyż e nader często pojawia się w języku angielskim w takich słowach, jak na przykład: meet, fleet, speed, seen, been, agree itd. W danym wypadku podwaja się ono aż pięć razy, aczkolwiek cały kryptogram jest krótki.

Przyjmijmy zatem, że 8 oznacza e. Ze wszystkich słów w języku angielskim najczęściej używa się the; zobaczmy przeto czy nie uda nam się znaleźć kilkakrotnie powtórzonego zestawienia trzech znaków, z których8 będzie na końcu. Jeśli spotkamy kilkakrotnie takie zestawienie znaków, to nader prawdopodobnie będzie to oznaczało aż siedem takich zestawień, złożonych ze znaków;48. Możemy więc przypuszczać, że ; oznaczat, 4 oznacza h,a 8 oznacza e – przy czym ostatnie znaczenie potwierdza się już stanowczo. Zrobiliśmy przeto krok naprzód.

Oznaczywszy w ten sposób jedno słowo, będziemy mogli z kolei oznaczyć rzecz nader ważną, mianowicie kilka początków i zakończeń innych słów. Weźmy bodaj jeden taki przykład, w którym spotyka się zestawienie ;48 niedaleko od końca szyfru. Wiemy, że znak ; który następuje bezpośrednio potem, jest początkiem słowa, i że z sześciu znaków, które następują po owym the, pięć jest już nam znanych. Zastąpmy teraz te znaki literami, których znaczenie mamy, pozostawiając dla nieznanych wolne miejsce:

t eeth

Od razu możemy odrzucić th, jako nie wchodzące w skład słowa, zaczynającego się od pierwszego t, gdyż przeglądając cały alfabet w poszukiwaniu litery, którą można by wstawić w wolne miejsce, dochodzimy do przekonania, iż nie można utworzyć takiego słowa, w którym to th mogłoby stanowić część składową. Ograniczymy się zatem do:

t ee

i przeszukując znów, w razie potrzeby, cały alfabet dojdziemy do słowa tree (drzewo) jako jedynego możliwego rozwiązania. Uzyskujemy przy tym inną literę, a mianowicie r oznaczone znakiem (, jako też skojarzenie słów the tree (drzewo).

Nieco dalej spotykamy znów zestawienie ;48 i posługujemy się nim jako zakończeniem tego, co je bezpośrednio poprzedza. Otrzymujemy w ten sposób kombinację następującą:

the tree;4(Y?34 the

i podstawiwszy w miejsce wiadomych znaków odpowiednie litery odczytujemy:

the tree thrY?3h the

Jeżeli teraz zamiast znaków nieznanych pozostawimy wolne miejsca lub wstawimy miast nich kropki, to otrzymamy:

the tree thr... h the,

przy czym słowo through (przez) natychmiast przychodzi na myśl.

Odkrycie to zapoznaje nas ponadto z nowymi trzema literamio, u, g, oznaczonymi Y ? oraz 3.

Szukając dalej w szyfrze zestawień wiadomych znaków, spotykamy niedaleko od początku kombinację taką:

;83(88, czyli egree,

co oczywiście jest zakończeniem słowa degree (stopień) i poddaje nam znowu jedną literę, mianowicie d oznaczone ×.

O cztery litery dalej za słowem degree znajdujemy zestawienie:

;46(;88,

Przekładając znane znaki i zastępując, jak poprzednio, kropkami znaki nieznane, otrzymamy:

th. rtee,

Jest to kombinacja, która natychmiast podstawia domyślności naszej słowo thirteen (trzynaście) i dorzuca nam dwie nowe głoski i i noznaczone 6 i x.

Wracając następnie do początku kryptogramu widzimy zestawienie:

53YY×

Przełożywszy je, jak to czyniliśmy poprzednio, dostajemy

good,

co zarazem upewnia nas, że pierwszą literą jest A i że dwa pierwsze słowa brzmią A good (dobry)

By uniknąć zamieszania należałoby teraz zestawić w jedną tablicę nasz klucz, o ile jest już nam znany. Będzie przedstawiała się ona tak:

5           oznacza    a

×           oznacza   d

8           oznacza    e

3           oznacza    g

4           oznacza    h

6           oznacza    i

x           oznacza    n

Y          oznacza   o

(            oznacza    r

;            oznacza    t

?           oznacza    u

Mamy już zatem aż dziesięć najważniejszych liter i nie potrzebujemy dalej gromadzić szczegółów, by dotrzeć do rozwiązania […] Pozostaje mi tylko dać ci zupełny przekład znaków, widniejących na pergaminie, jakby były już rozwiązane. Brzmi on, jak następuje:

«A good glass in the bishop’s hostel in the devil’s seat forty-one degrees and thirteen minutes north-east and by north main branch seven limb east side shoot from the left eye of the death’s-head a bee-line from the through the shot fifty feet out.»

Co się tłumaczy:

Dobre szkła w hotelu biskupa na siedzeniu diabła czterdzieści jeden stopni i trzynaście minut północny wschód i na północ główny pień siódmy konar od wschodu spuścić z lewego oka trupiej czaszki linię prostą od drzewa przez kulę pięćdziesiąt stóp dalej.”

Oto w jaki sposób kryptogram został rozszyfrowany. Teraz wprowadzę was jeszcze raz, moi czytelnicy, w rozważania powieściopisarza, których poprawność sami sprawdzimy – jak można odczytać ten szyfrowany zapis i jak William zrozumiał go?

Początkowo szukał w tym dokumencie znaków przestankowych. Otóż piszący ten dokument przyjął zasadę połączenia słów bez stosowania jakichkolwiek pauz. Lecz nie będąc zbyt bystry skupił te znaki dokładnie w miejscach, który wymagały przerwy. Zwróćmy baczną uwagę na to spostrzeżenie, ponieważ wskazuje ono na głęboką znajomość natury ludzkiej.

Otóż rękopis zawiera pięć takich skupień, które dzielą tekst następująco:

“Dobre szkła w hotelu biskupa na siedzeniu diabła –

czterdzieści jeden stopni i trzynaście minut –

północny-wschód i na północ –

główny pień siódmy konar od wschodu –

spuścić z lewego oka trupiej czaszki –

linię prostą od drzewa przez kulę pięćdziesiąt stóp dalej.”

 W końcu, oto jak Legrand, po długich poszukiwaniach, doszedł do bardzo zaskakujących rezultatów:

Na początku znalazł, o cztery mile na północy wyspy, stary dwór nazywany zamkiem Bessop. Było to nagromadzenie stromizn i skał, spośród których wyróżniał się szczyt z zagłębieniem, nazywanym Siedzenie Diabła. Reszta była już prosta: dobre szkła oznaczały teleskop; wycelowując go pod kątem 41° 13’ w kierunku północno-wschodnim i na północ, dostrzegł w oddali wielkie drzewo, pośród którego listowia błyszczał biały punkt – trupia czaszka.

Zagadka została rozwiązana. William udał się do drzewa, rozpoznał główny pień i siódmy konar od wschodu, zrozumiał, co znaczy spuścić kulkę przez lewe oko czaszki i że linia pszczoły, lub raczej linia prosta, poprowadzona od pnia drzewa poprzez kulę na odległość pięćdziesiąt stóp dalej wskaże mu dokładnie, gdzie znajduje się ukryty skarb. Zgodnie ze swą dziwaczną naturą, pragnąć nieco wywieść w pole swego przyjaciela, zastąpił kulkę żukiem i stał się bogaty, mając dużo więcej ponad milion dolarów.

Takie jest to opowiadanie: osobliwe, zdumiewające i wzmagające zainteresowanie poprzez środki nieznane do tej pory, pełne obserwacji i wnioskowań logicznych w najwyższym stopniu i które, samo jedno, wystarczyłoby do okrycia chwałą pisarza amerykańskiego.

Moim zdaniem jest to najznakomitsza ze wszystkich nadzwyczajnych historii, ta, w której odnajdujemy podniesiony do najwyższego stopnia gatunek literacki, nazywany teraz gatunkiem Poego.

III

 Bujda balonowa. – Przygody niejakiego Hansa Pfaalla.18.– Rękopis znaleziony w butelce. – Zejście w głąb Malstromu.19 – Prawdziwy opis wypadku z panem Waldemarem. – Czarny kot. – Człowiek tłumu. – Zagłada domu Usherów. – Trzy niedziele w tygodniu.

rzejdę teraz do Bujdy balonowej.20 Jedynie w kilku wierszach przedstawię wam, że akcja obraca się wokół trzydniowej podróży przez Atlantyk ośmiu osób. Opis tej wyprawy ukazał się w New York Sun. Wielu sądziło, jeszcze przed jej przeczytaniem, że nie miało to miejsca ponieważ środki mechaniczne wskazane przez Poego: śruba Archimedesa będąca zespołem napędowym i ster zupełnie nie nadają się do kierowania balonem. Aeronauci, którzy wyruszyli z Anglii z zamiarem kierowania się na Paryż, zostali zagnani do Ameryki, aż na wyspę Sullivan. Podczas tej podróży wznieśli się na wysokość dwudziestu pięciu tysięcy stóp. Nowela jest krótka i przedstawia zdarzenia z podróży bardziej zmyślone niż prawdziwe.

Ja tymczasem wyróżniam opowieść zatytułowaną Przygody niejakiego Hansa Pfaalla, o której opowiem nieco obszerniej. Spieszę więc wam donieść, że tam także najbardziej elementarne prawa fizyki i mechaniki są odważnie przekraczane. Było to dla mnie zawsze zdumiewające ze strony Poego, który za pomocą kilku kłamstewek potrafił uczynić swoje opowiadanie bardziej wiarygodnym, szczególnie jeśli idzie o podróż na Księżyc i wskazania niedogodności tego środka transportu.

Ten Hans Pfaall był szalonym przestępcą, rodzajem zbrodniarza-marzyciela, który aby nie spłacić swoich długów postanowił ukryć się na Księżycu. Pewnego dnia opuścił więc Rotterdam, wszelako po tym, jak na wszelki wypadek dla zachowania ostrożności usmażył swoich wierzycieli przy użyciu miny, w tym celu przygotowanej.

Opowiem teraz w jaki sposób Pfaall odbył tę niemożliwą do wykonania wyprawę. Na potrzeby przedsięwzięcia napełnił balon jakimś wynalezionym przez siebie gazem, który otrzymał przez połączenie pewnej substancji metalicznej lub półmetalicznej i pospolitego kwasu. To ciało lotne było częścią azotu, uważanego aż do tej chwili za niemożliwy do rozłożenia, a gęstość jego była trzydzieści siedem razy mniejsza od wodoru. Właśnie teraz weszliśmy, realnie mówiąc, w sferę fantazji – lecz to jeszcze nie jest wszystko.

Wiecie, że istnieje ciśnienie powietrza, które unosi aerostat. Balon, dotarłszy do najwyższych granic atmosfery, to jest do około sześciu tysięcy sążni, jeżeli mógłby w ogóle tam dotrzeć, zatrzyma się nagle i żadna siła ludzka nie posunie go wyżej. Zatem Pfaall, a raczej sam Poe, zagłębił się w dziwacznych rozważaniach, aby dowieść, że powyżej warstw powietrza istnieje jeszcze jakiś inny ośrodek eteryczny. Rozważania te są czynione z niezwykłą pewnością siebie, a wnioski są wyciągane ze ścisłością nadzwyczaj logiczną z niewłaściwych faktów. Krótko mówiąc, dochodzi on do wniosku, że istnieje wielkie prawdopodobieństwo,

“iż w żadnym okresie mego wzlotu nie będzie punktu, w którym połączony ciężar mego ogromnego balonu wraz z zawartym w nim aż do ostatecznych granic rozrzedzonym gazem, wraz z koszem i tym wszystkim, co się w nim znajdowało, mógłby zrównać się z ciężarem otaczającej warstwy atmosferycznej.”

 Taki był punkt wyjściowy, ale to nie wszystko. Rzeczywiście, wspaniale jest wznosić się i wznosić ciągle, ale oddychać także trzeba. Dlatego właśnie Pfaall wziął ze sobą pewien bardzo rzadki przyrząd, przeznaczony do ściskania atmosfery w stopniu wystarczającym na potrzeby oddychania.

Zatem więc trochę ściśniętego powietrza, niezbędnego aby dostarczać go do płuc, a jednocześnie w stanie naturalnym będzie musiało być na tyle gęste, aby móc unieść balon. Zauważyliście sprzeczność tych faktów, więc nie będę się zajmował tym dłużej.

Z drugiej strony zdumiewa punkt zaczepienia, a i sama wyprawa Pfaalla jest przedziwna, pełna nieoczekiwanych komentarzy i osobliwych spostrzeżeń. Aeronauta pociąga za sobą czytelników w górne warstwy atmosfery. Błyskawicznie przebył chmurę burzową. Na wysokości dziewięciu i pół mili zdało mu się, że mimo nie zwiększającego się ciśnienia powietrza oczy wyszły mu z orbit i że przedmioty znajdujące się w koszu przybrały monstrualne i wykrzywione kształty. W dalszym ciągu wznosił się. Chwycił go skurcze. Zmuszony był, używając scyzoryka upuścić sobie nieco krwi, co przyniosło mu natychmiastową ulgę.

“Widok Ziemi w tym okresie mojego wzlotu był istotnie wspaniały. Ku zachodowi, ku północy i ku południu roztaczała się niezmierzona płaszczyzna pozornie spokojnego oceanu, co z każdą chwilą coraz mocniejszym nasycał się błękitem. W ogromnej odległości, hen, ku wschodowi, widniały wyraziście wyspy Wielkiej Brytanii, całe wybrzeże atlantyckie Francji i Hiszpanii wraz z wąską smugą północnej połaci lądu afrykańskiego. Śladu jakichkolwiek zabudowań dostrzec nie było podobna i najdumniejsze miasta ludzkości zniknęły zupełnie z oblicza Ziemi.”

Przygody niejakiego Hansa Pfaalla [il. Yan'a Dargenta]

Wkrótce Pfaall osiągnął wysokość dwudziestu pięciu mil, a wzrok jego obejmował nie mniej niż trzysta dwudziestą część powierzchni Ziemi. Zainstalował także aparaturę do ściskania powietrza. Otoczył więc siebie wraz z koszem szczelnym kauczukowym workiem i tam zagęszczał powietrze. Wymyślił też pomysłowy aparat, który za pomocą kropel wody spadających na jego twarz, budził go zawsze co godzinę, by mógł odświeżyć w tej zamkniętej przestrzeni zanieczyszczone powietrze.

Dzień po dniu prowadził dziennik swej podróży, który zaczyna się pierwszego kwietnia. W dniu szóstego kwietnia Pfaall znalazł się ponad biegunem, oglądał rozległe pola lodowe i widział, z powodu spłaszczenia Ziemi, znacznie poszerzony się horyzont. Siódmego kwietnia oceniał wysokość balonu na siedem tysięcy dwieście pięćdziesiąt cztery mile, gdy miał przed oczami całą, największą średnicę ziemską, z równikiem na horyzoncie.

Wkrótce, z dnia na dzień, jego rodzinna planeta zaczęła się zmniejszać. Nie mógł zobaczyć Księżyca, który się znajdował się dokładnie nad nim, zasłonięty przez balon. Piętnastego niesamowity hałas wprawił go w osłupienie. Domyślił się, że przeleciał koło niego wielki aerolit. Siedemnastego kwietnia, spoglądając poniżej balonu, doznał wielkiego szoku – średnica Ziemi powiększyła się niespodziewanie bardzo znacznie. Czyżby jego balon pękł? Czyżby spadał z zawrotną, niesłychaną prędkością? Drżały mu kolana, szczękały zęby, włosy zjeżyły się na głowie. Lecz wkrótce przyszło opamiętanie. Jakże bardzo się ucieszył kiedy zrozumiał, iż ten glob rozpościerający się pod jego stopami, do którego zbliżał się błyskawicznie, był to Księżyc w całej swej krasie.

Podczas jego snu balon odwrócił się i opadał teraz w kierunku błyszczącego satelity, którego góry wyrzucały we wszystkich kierunkach bryły wulkaniczne.

Dziewiętnastego kwietnia, w przeciwieństwie do nowych odkryć, które dowodzą całkowitego braku atmosfery wokół Księżyca, Pfaall spostrzegł, że powietrze staje się coraz bardziej gęste i praca kondensatora jest coraz mniej potrzebna, tak że mógł ściągnąć kauczukową osłonę. Wkrótce też spostrzegł, że opada ze straszliwą gwałtownością. Natychmiast wyrzucił balast oraz wszystkie przedmioty zapełniające kosz i w końcu wpadł

“jak bomba w sam środek jakiegoś fantastycznego miasta, w nieprzejrzaną ciżbę małych, brzydkich potworków, z których żaden nie wyrzekł ani słowa i nie zadał sobie trudu, aby przyjść mi z pomocą […].”

 Podróż trwała dziewiętnaście dni. Pfaall przebył w przybliżeniu odległość dwustu trzydziestu jeden tysięcy dziewięciuset dwudziestu mil. Spoglądając na Ziemię zauważył, że

“ma ona wygląd ogromnego posępnego miedzianego kręgu, o średnicy dwu stopni, zawieszonego nieruchomo w otchłani niebios i obrzeżonego na jednym skraju sierpem świetlistego złota. Lądów i mórz nie było ani śladu; na tarczy majaczyły jakby jakieś plamy, a opasywały ją smugi równika i zwrotników.”

Oto koniec niesamowitej opowieści Hansa Pfaalla. Jak dotarła ona do burmistrza Rotterdamu, mynheera21 Superbusa von Underducka? Za pośrednictwem mieszkańca Księżyca, ni mniej ni więcej tylko posłańca samego Hansa Pfaalla, który poprosił go o dostarczenie listu na Ziemię. Za przebaczenie win zobowiązał się do przekazania swoich interesujących obserwacji nad nową planetą,

“nad szczególniejszą zmiennością zimna i ciepła; nad nieuskromionym i płomienistym skwarem słonecznym, który trwa przez dwa tygodnie, po czym z kolei ustępuje miejsca dwutygodniowym mrozom, silniejszym niżeli zimna podbiegunowe; nad nieustannym przenoszeniem wilgoci za pomocą destylacji, podobnie jak w próżni, z punktu położonego tuż pod Słońcem do punktu najbardziej odeń odległego; nad zmienną strefą bieżącej wody; nad mieszkańcami; nad ich zwyczajami, obyczajami i ustrojem politycznym, nad osobliwszą budową ich ciała; nad ich brzydotą; nad brakiem u nich uszu, którego są zbytecznym narządem w atmosferze tak bardzo odmiennej; nad wynikającą stąd nieznajomością mowy, jej właściwości i jej użytku; nad ich szczególniejszym sposobem porozumiewania się między sobą, zastępującym mowę; nad niedocieczoną łącznością między każdą jednostką ludzką z Księżyca a takąż samą jednostką z Ziemi – łącznością, która wykazuje takie podobieństwo i zależność wzajemną, jakie istnieją między kręgiem planety i kręgiem satelity, i zarazem jest przyczyną, że żywoty i przeznaczenia mieszkańców Ziemi splatają się z żywotami i przeznaczeniami mieszkańców Księżyca; przede wszystkim zaś, jeśli Wasze Ekscelencje pozwolą – przede wszystkim nad owymi posępnymi i ohydnymi tajemnicami, które odbywają się na zewnętrznej półkuli Księżyca – półkuli, która dzięki czarodziejskiej niemal zbieżności obrotu satelity dokoła swej osi z jego obrotem syderycznym dokoła Ziemi nie odwróciła się jeszcze ku nam dotychczas i – da Bóg – nie odwróci się nigdy, by mogły ją zbadać teleskopy ludzkie.”

 Rozważcie to sobie dokładnie, drodzy czytelnicy, a zobaczycie jakie wspaniałe stronice skreślił Edgar Poe opierając się na dziwacznych faktach! Chciał się tam zatrzymać! Kończy swą nowelę przypuszczeniem, że nie jest ona niczym innym jak tylko bujdą. Żałuje także, a my będziemy żałować wspólnie tych wieści etnograficznych, fizycznych i moralnych z Księżyca, które do tej pory nie są wyjaśnione. Aż do chwili, gdy ktoś bardziej natchniony lub bardziej odważny postanowi, że trzeba spotkać się, aby poznać szczególną organizację cywilizacji Księżyca, poznać sposób, w jaki komunikują się między sobą, nie mówiąc ani słowa, a przede wszystkim powiązania, jakie istnieją między nami, a współistotami z naszego satelity. Chcę wierzyć, że biorąc pod uwagę sytuację wewnętrzną na ich planecie, będą oni wszyscy bardziej zadowoleni, stawszy się mieszkańcami naszej planety.

Zejście w głąb Malstromu [il. Yan'a Dargenta]

Twierdzę, że Edgar Poe czerpał te różnorodne efekty ze swej niezwykłej wyobraźni. Spieszę wam przedstawić te najważniejsze, wymieniając jeszcze niektóre z jego nowel, takie jak: Rękopis znaleziony w butelce, fantastyczną opowieść pewnego zatonięcia statku, z którego rozbitkowie zostają zabrani przez niesamowity okręt, dowodzony przez duchy; Zejście w głąb Malstromu – oszałamiająca wyprawa wystawionych na próbę rybaków z Lofotów; Prawdziwy opis wypadku z panem Waldemarem, opowiadanie w którym śmierć konającego zostaje zatrzymana przez magnetyczny sen; Czarny kot, historia pewnego mordercy, którego zbrodnia zostaje odkryta dzięki kotu, niezbyt fortunnie pochowanym razem z ofiarą; Człowiek tłumu – o wyjątkowej postaci, która może żyć tylko w tłumie i za którą Poe zaskoczony, poruszony, pociągnięty wbrew swej woli podąża od samego ranka pośród deszczu i mgły w Londynie, ulicami zapełnionymi tłumem, poprzez gwarne bazary, hałaśliwe grupy, przez odległe dzielnice w których gromadzą się pijacy, wszędzie, gdzie był tłum, element właściwy naturze tego osobnika. W końcu Zagłada domu Usherów – przerażająca przygoda dziewczyny, którą uśmiercono, zawinięto w całun, a która zmartwychwstała.

Zakończę to wymienianie, przedstawiając nowelę zatytułowaną Trzy niedziele w tygodniu. Jest ona mniej przygnębiająca niż pozostałe, choć także niezwykła. Jak może istnieć tydzień z trzema niedzielami? Naturalnie – dla trzech osobników, i Poe to demonstruje. Rzeczywiście, Ziemia ma dwadzieścia pięć tysięcy mil obwodu i obraca się na swej osi ze wschodu na zachód w ciągu dwudziestu czterech godzin, to jest z szybkością około tysiąca mil na godzinę. Przypuśćmy, że pierwszy osobnik opuszcza Londyn i przebywa tysiąc mil na zachód; zobaczy on słońce o godzinę wcześniej niż drugi osobnik pozostający na miejscu. Na końcu drugiego tysiąca mil zobaczy słońce dwie godziny wcześniej. Na końcu swej podróży dokoła świata, gdy powróci do miejsca wyjazdu, będzie miał nadrobiony jeden dzień nad drugim osobnikiem. Gdy trzeci osobnik podejmie taką samą drogę w podobnych warunkach, lecz w przeciwnym kierunku, podążając na wschód, po zakończeniu swej podróży dokoła świata będzie opóźniony o jeden dzień. Co będzie, jeżeli ci trzej osobnicy spotkają się pewnej niedzieli w punkcie wyjścia? Dla pierwszego niedziela była wczoraj, dla drugiego jest właśnie dzisiaj, a dla trzeciego będzie jutro. Widzicie sami, że jest to, używając oryginalnych słów, żart kosmograficzny.

IV

Przygody Artura Gordona Pyma.22 – August Barnard. – Bryg Grampus. – Kryjówka na dnie ładowni statku. – Wściekły pies. – Krwawy list. – Bunt i masakra. – Duch na pokładzie. – Okręt umarłych. – Katastrofa. – Tortury głodu. – Podróż do bieguna południowego. – Inni ludzie. – Nadzwyczajna wyspa. – Żywcem pogrzebani. – Wielka postać ludzka. – Zakończenie.

otarłem wreszcie do opowieści, która kończy studium utworów Poego. Jest to najdłuższe z najdłuższych opowiadań i nosi tytuł Przygody Artura Gordona Pyma. Może jest bardziej ludzka ze wszystkich opowieści nadzwyczajnych, jednak zbyt mocno od nich nie odbiega. Pokazuje sytuacje o charakterze w istocie dramatycznym, jakich nigdzie się nie spotka. Zresztą osądźcie państwo sami.

Poe rozpoczyna od przytoczenia zdarzenia opowiedzianego przez Gordona Pyma, pragnąc dowieść, że te przygody nie są w najmniejszym stopniu fikcją, jak chciano aby uwierzono, podpisując opowiadanie nazwiskiem pana Poe. Upomina się o ich realność. Nie wnikając tak głęboko, zamierzamy zobaczyć, czy są one prawdopodobne, by nie powiedzieć możliwe.

Gordon Pym zaczyna opowieść o sobie samym.

Od dzieciństwa miał bzika na punkcie podróży i mimo pewnej przygody, która o mało nie kosztowała go życia, nie zmienił poglądów. Obmyślił pewnego dnia, przeciw woli i wiedzy swej rodziny, że zaokrętuje się na bryg Grampus, którego załoga zajmowała się połowami wielorybów.

Jeden z jego przyjaciół, August Barnard, należący do załogi statku, postanowił pomóc mu w jego zamyśle, przygotowując w ładowni statku kryjówkę, w której Gordon pozostałby aż do chwili odpłynięcia. Wszystko przebiegało bez trudności i nasz bohater po niedługim czasie poczuł, że bryg wyruszył w drogę. Lecz po trzech dniach zamknięcia zaczęło mącić mu się w głowie i chwytały go skurcze w nogach. Co więcej, zepsuły się zapasy żywności. Więźnia począł ogarniać niepokój.

Poe odmalowuje z wielką wyrazistością obrazy dręczące bohatera, a przez dobór odpowiednich słów przekazuje halucynacje, urojenia, dziwaczne ułudy godne pożałowania, cierpienia fizyczne, rozterki moralne. Pymowi brakowało słów, mózg jego rozpływał się. W tej chwili rozpaczy uczuł opierające się o jego pierś łapy jakiegoś olbrzymiego monstrum i dwie świecące kule rzucające na niego swe promienie. Dostał zawrotów głowy i już zaczął wpadać w szał, kiedy kilka głaśnięć, będących oznaką przyjaźni i radości pozwoliło mu rozpoznać w tajemniczym potworze Tygrysa, swego psa, nowofunlandczyka, który dostał się do niego z pokładu.

Od siedmiu lat był to jego przyjaciel i kompan. Gordonowi wtedy wróciła nadzieja i spróbował uporządkować myśli. Ponieważ stracił poczucie czasu więc nie wiedział od ilu dni pogrążony był w tej chorobliwej apatii.

Ponieważ miał ciągle zmieniającą się gorączkę i na domiar nieszczęścia dzbanek z wodą był już pusty, Gordon postanowił za wszelką cenę poszukać wyjścia z ładowni. Kołysanie brygu powodowało rzucanie i przemieszczanie się źle umocowanych beczek tak, że w każdej chwili przejście mogło zostać zawalone. Wreszcie po tysięcznych, bolesnych usiłowaniach Gordon dotarł do włazu. Ale na próżno próbował go otworzyć ostrzem swego scyzoryka – wejście pozostawało ciągle zamknięte. Szalony z rozpaczy, wyczerpany i konający, czołgając się, obijając o sprzęty, powrócił do kryjówki i tam upadł jak nieżywy. Tygrys starał się go pocieszyć lizaniem, lecz zaprzestał, przestraszony przez swego pana. Pies wydawał głuche warczenie, a kiedy Gordon dotykał go ręką, znajdował go niezmiennie leżącego na grzbiecie z łapami wyciągniętymi w górę.

Zobaczcie, przez jakie następstwo zdarzeń Poe przygotowuje czytelnika. A więc daremnie wierzyć w cokolwiek, czegokolwiek oczekiwać. Przejmie was dreszcz, kiedy przeczytacie następny tytuł rozdziału: Wściekły pies! Mimo to należy dalej czytać tę książkę.

Ale nim jeszcze strach osiągnął swe apogeum, Gordon, głaszcząc Tygrysa, poczuł pod lewą łopatką zwierzęcia mały skrawek papieru przymocowany do sznurka. Po dwudziestu próbach odszukania zapałek znalazł wreszcie trochę fosforu, który, szybko potarty, dał krótkotrwałe i blade światełko. Przy tej niby-latarni odczytał koniec jednej linijki, gdzie znajdowały się takie słowa: …krew. Pozostań w ukryciu, jeśli ci życie miłe.

Krew! – To słowo w takiej sytuacji! To stało się w chwili, kiedy przy światełku fosforu dostrzegł niezwykłe wzburzenie w zachowaniu się Tygrysa! Nie miał już wątpliwości, że pies dostał wścieklizny z powodu braku wody. I teraz, kiedy Pym okazał chęć opuszczenia kryjówki, pies wyraźnie starał się uniemożliwić mu przejście. Wtedy przerażony Gordon owinął się mocno płaszczem, aby uchronić się przed ugryzieniami i rozpoczął ze zwierzęciem rozpaczliwą walkę. Wreszcie zwyciężył i zdołał zamknąć psa w kryjówce, która do tej pory służyła mu za schronienie, po czym upadł zemdlony. Wyrwał go z odrętwienia jakiś hałas, a potem usłyszał wymówione półszeptem jego imię. Przy nim znajdował się August, trzymający przy jego wargach butelkę z wodą.

Cóż takiego zaszło na pokładzie? Bunt załogi, rzeź kapitana i dwudziestu jeden ludzi załogi. August uratował się dzięki niespodziewanej ochronie niejakiego Petersa, marynarza obdarzonego niezwykłą siłą. Po tym strasznym wydarzeniu Grampus kontynuował swą dalszą podróż, a opowieść o jego przygodach, dodaje autor,

“będzie zawierała wydarzenia natury tak dalece przekraczającej granice ludzkiego zrozumienia, że nie mam nadziei, by znalazły wiarę u ludzi. Ufam jednak, że czas i postęp wiedzy potwierdzą najważniejsze i najbardziej nieprawdopodobne z moich twierdzeń.”

 Ocenimy to wkrótce sami, więc szybko opowiem dalej. Wśród buntowników znajdowało się dwóch przywódców: pierwszy oficer i kucharz Peters,23 lecz byli to dwaj rywale i wrogowie. Barnard skorzystał z tego rozłamu i ujawnił Petersowi, którego ilość zwolenników stopniowo się zmniejszała, obecność Gordona na pokładzie. Zastanawiali się wspólnie nad zawładnięciem statku. Okazji ku temu dostarczyła im wkrótce śmierć jednego z marynarzy. Gordon odegrał rolę ducha i spiskowcy osiągnęli przewagę wykorzystując przerażenie wywołane tym niespodziewanym ukazaniem się zjawy.

Zainscenizowane przedstawienie trwało i wywołało wśród załogi lodowaty strach. Zaczęła się walka. Peters i jego dwaj towarzysze, wspomagani przez Tygrysa, wygrali starcie. Jako jedyni żyjący pozostali na pokładzie wraz z marynarzem o nazwisku Parker, który nie chcąc umierać, przyłączył się do nich.

Ale wtedy nadeszła przerażająca burza. Statek, popchnięty jej uderzeniem, przewrócił się na bok, a ładunek, przesunięty z powodu przechyłu, przez jakiś czas utrzymywał statek w tej nienormalnej pozycji. Po pewnym czasie Grampus trochę się wyprostował.

Potem następują opisy niesłychanych scen głodowych, oraz wszelkich prób usiłowania dotarcia do kambuza, przedstawione z porywającą żywością.

Geniusz Poego takie nadaje kształty wydarzeniom, że nawet w największym cierpieniu pokazuje się jakieś niesamowite wydarzenie.

Jakiś statek pokazał się w zasięgu wzroku rozbitków. Był to duży bryg zbudowany prawdopodobnie w Holandii, pomalowany na czarno, ze świecącym na złoto dziobem. Zbliżał się bardzo powoli, następnie oddalał się i znowu przybliżał. Zdawał się płynąć jakoś niezdecydowanie. Wreszcie, po ostatniej gwałtownej zmianie kursu, przesunął się ledwie o dwadzieścia stóp od Grampusa i rozbitkowie mogli zobaczyć jego pokład. Co za okropność! Pokryty był trupami ludzkimi. Tak, nie było tam żywych, tylko jeden kruk, który przechadzał się pośród martwych! Wkrótce niesamowity okręt zniknął, zabierając ze sobą straszną tajemnicę swego losu.

Dni upływały i narastały męki głodu i pragnienia. Tortury na tratwie z Meduzy nie oddają wcale wrażenia tego, co zaszło na pokładzie. Na chłodno rozważano możliwość popełnienia kanibalizmu. Pociągnięto zapałki. Los nie sprzyjał Parkerowi.

Tak nieszczęśnicy dotrwali aż do czwartego sierpnia. Barnard konał z wyczerpania. Statek, posłuszny ruchowi nie do przezwyciężenia, przewracał się zwolna i w końcu tylko stępka sterczała ponad wodę. Rozbitkowie przymocowali się do niej. Wkrótce też zelżały nieco cierpienia wywołane głodem, ponieważ stępka pokryta była grubą warstwą wielkich mięczaków, które dostarczyły im doskonałego pożywienia. Ciągle jednak brakowało im wody.

Wreszcie, szóstego kwietnia,24 po nowych obawach, nowych zmiennościach umacnianych lub zawiedzionych nadziei, zostali zabrani przez szkuner Jane Guy z Liverpoolu, dowodzony przez kapitana Guy’a. Trzej nieszczęśnicy dowiedzieli się wtedy, że przebyli, z północy na południe, nie mniej niż dwadzieścia pięć stopni geograficznych.25

Kapitan Jane Guy zamierzał polować na foki na morzach południowych i dziesiątego października26 rzucił kotwicę w Porcie Bożego Narodzenia na Wyspie Smutku.27

Dwunastego listopada statek opuścił Port Bożego Narodzenia i po dwóch tygodniach dotarł do wysp Tristan da Cunha. Dwunastego grudnia kapitan Guy rozpoczął podróż badawczą do bieguna. Narrator podaje historyczne ciekawostki o odkryciach na tych morzach, omawiając też usiłowania sławnego Weddela, którego błędy tak dobrze wykazał nasz rodak, Dumont d’Urville, podczas swoich podróży statkami Astrolabe i Zélée.

Jane Guyprzekroczyła 63 równoleżnik dwudziestego szóstego grudnia, czyli w pełni lata, i znalazła się pomiędzy pływającymi polami lodowymi. Osiemnastego stycznia załoga wyłowiła ciało jakiegoś osobliwego, bez wątpienia lądowego, zwierzęcia.

“Miało ono trzy stopy długości – a ledwie sześć cali wzrostu – i cztery krótkie łapy zakończone długimi, szkarłatnymi, jak gdyby z koralu, pazurami. Ciało pokryte było długą, jedwabistą, śnieżnobiałą sierścią. Ogon był ostro zakończony jak u szczura i długi na półtorej stopy. Głowa tego zwierzęcia przypominała kocią z wyjątkiem uszu obwisłych jak u psa. Zęby z tej samej szkarłatnej substancji co pazury.”

 Dziewiętnastego stycznia, na 83 stopniu dostrzeżono ziemię. Dzicy, nieznani ludzie, czarni jak węgiel, wypłynęli na spotkanie szkunera, który wzięli widocznie za żywą istotę. Kapitan Guy zachęcony porządnym zachowaniem się krajowców, postanowił odwiedzić wnętrze ich kraju. Idąc razem z dwunastoma dobrze uzbrojonymi marynarzami, dotarł po trzech godzinach marszu do wioski Klock-Klock. W tej ekspedycji brał również udział Gordon.

“Postępując w głąb wyspy z każdym krokiem nabieraliśmy przekonania, że ziemia, którą zwiedzamy, różni się zasadniczo od wszystkich innych dotąd ludziom cywilizowanym znanych.”

 I rzeczywiście drzewa nie pochodziły z żadnej ze stref świata, skały były inne z powodu swej budowy i uwarstwienia, natomiast woda ujawniała jeszcze bardziej osobliwe właściwości:

“Była jednakowoż istotnie znakomicie przezroczysta jak każda inna woda […] Woda nie była bezbarwna, ale też nie miała żadnej barwy jednostajnej. Mieniła się w swym biegu wszystkimi odcieniami purpury, podobnie jak jedwabna tkanina.”

 Zwierzęta tej krainy znacznie różniły się od znanych nam zwierząt, przynajmniej co do wyglądu.

Ponieważ załoga Jane Guy i krajowcy utrzymywali ze sobą dobre stosunki, zdecydowano się na drugą wyprawę w głąb wyspy. Na pokładzie brygu pozostało sześciu ludzi, a reszta udała się w drogę. Oddział, otoczony przez dzikich, przemykał się wąskimi i krętymi wąwozami, których ściany zbudowane z kruchych skał wznosiły się na znaczną wysokość. Pocięte były wieloma szczelinami, które zwróciły uwagę Gordona. Zaczął razem z Petersem i niejakim Wilsonem badać wejście do jednej z nich, gdy:

“nagle doznaliśmy – mówi – wstrząśnienia tak niezwykłego, jakiego jeszcze w życiu nie przeżyłem. Pomyślałem – o ile w ogóle byłem w stanie myśleć w owej chwili – że oto runęły fundamenty naszego globu i wstaje dzień skończenia świata.”

 A więc zostali żywcem pogrzebani. Kiedy się wreszcie odszukali, Peters i Gordon stwierdzili, że Wilson został zmiażdżony. Dwaj nieszczęśnicy znajdowali się wewnątrz wzgórza zbudowanego ze steatytu,28 zagrzebani na skutek jakiegoś kataklizmu, ale kataklizmu nienaturalnego, bowiem to dzicy wywołali obsunięcie się zwałów skał na załogę Jane Guy. Zginęli wszyscy, prócz Petersa i Gordona.

Przekopując przejście w sypkiej skale dotarli wreszcie do jakiegoś otworu, przez który ujrzeli teren zapełniony krajowcami. Dzicy zaatakowali szkuner, z którego broniono się ostrzeliwaniem armatnim, lecz po niedługim czasie statek został zdobyty, podpalony, a wkrótce od środka rozległa się straszna eksplozja, która uśmierciła tysiące krajowców.

Przez wiele dni Gordon i Peters przebywali w labiryncie, żywiąc się tylko orzechami. Gordon opisał dokładnie plan labiryntu, kończącego się trzema rozpadlinami. W swej opowieści pokazuje rysunki tych trzech rozpadlin, jak również reprodukcję jakichś wyżłobień, które sprawiały wrażenie jakby były specjalnie wyrysowane na pumeksie.29

Po nadludzkich cierpieniach Peters i Gordon zdołali dotrzeć na równinę. Ścigani cały czas przez wyjącą hordę dzikich, zdołali dobiec szczęśliwie do łodzi, do której weszli z pewnym krajowcem, ich więźniem, i mogli wypłynąć na pełne morze.

Znaleźli się wtedy na Oceanie Antarktycznym

“…samotni wśród rozległych pustych mórz, na szerokości około 70 stopni,30 w małej kruchej łodzi, za jedyne pożywienie mając trzy żółwie.”

 Ze swych koszul sporządzili namiastkę żagla. Widok płótna poruszył niesamowicie ich więźnia, który nie mógł zupełnie zdobyć się na to, aby go dotknąć i zdawał się odczuwać strach przed bielą. Teraz płynęli ciągle naprzód, zagłębiając się w rejony nieznane i zdumiewające.

“Na południowym horyzoncie ukazała się wysoka warstwa lekkiej, szarawej mgły. Raz wystrzelała długimi promieniami lecąc ze wschodu na zachód lub z zachodu na wschód, to znów spływała jednolitym murem, aby za chwilę przyjąć kształt regularnie zbudowanej góry.”

Był jeszcze jeden bardziej zdumiewający fenomen – temperatura morza podnosiła się z każdą chwilą i wkrótce bardzo wzrosła. Mleczny odcień powierzchni morza był bardziej widoczny niż zwykle.

Gordon i Peters dowiedzieli się wreszcie od swego jeńca, że wyspa będąca teatrem przeszłych zdarzeń nazywała się Tsalal. Biedak ciągle dostawał konwulsji, kiedy zbliżał się do jakichś białych rzeczy.

Pewnego razu nastąpiło gwałtowne falowanie wody. Towarzyszyło mu niezwykłe migotanie oparów w górnej części.

“Subtelny białawy pył podobny do popiołu zaczął padać i zasypywać łódź oraz całą powierzchnię morza, po czym ustało falowanie i drganie oparów. Wówczas krajowiec rzucił się twarzą na dno łodzi i w żaden sposób nie dał się skłonić do powstania.”

 Tak przebiegło kilka następnych dni. Zapomnienie i głębokie zobojętnienie ogarnęło trzech nieszczęśników. Woda była tak gorąca, że nie można było zanurzyć w niej ręki.

Zacytuję teraz cały fragment kończący tę niezwykłą opowieść.

“9 marca. Ów podobny do popiołu pył padał teraz nieprzerwanie i to w ogromnych ilościach. Ława oparów wzniosła się ponad horyzont i nabrała wyraźniejszych zarysów. Porównać ją można tylko z olbrzymią, bezmierną kaskadą toczącą się bez szmeru z jakiegoś ogromnego, gubiącego się w niebiosach wału. Gigantyczna zasłona zakrywała cały horyzont południowy. Panowała nieprzerwana cisza.

21 marca. Posępna ciemność unosiła się nad nami, ale z mlecznych głębi oceanu wynurzyła się poświata ślizgająca się po bokach naszej łodzi. Byliśmy zupełnie przysypani białym pyłem, który leżał na nas i łódź całą okrył grubymi warstwami, wpadłszy jednak do morza topił się natychmiast.

Szczyt kaskady zniknął zupełnie w ciemnej oddali. Czuliśmy jednak, że płyniemy ku niej z przerażającą szybkością. Chwilami zasłona rozdzierała się ukazując przez szczeliny cały chaos obrazów niewyraźnych i drżących. Czasami wiały przez te same szczeliny potężne, choć bezgłośne wiatry burząc i marszcząc w locie rozpaloną powierzchnię oceanu.

22 marca. Ciemności były coraz większe i tylko mleczna poświata oceanu odbita od białej kaskady rozświetlała tę dziwną noc. Mnóstwo olbrzymich, upiornie białych ptaków wylatywało bezustannie spoza mglistej zasłony, […]

W tej chwili pędziliśmy z niesamowitą szybkością do krawędzi kaskady, a bezdenna czeluść otwarła się, aby nas wciągnąć. Lecz oto nagle wynurzyła się przed nami osłonięta całunem postać ludzka, nieskończenie większa i potężniejsza od któregokolwiek z mieszkańców ziemi.

A barwa skóry tej postaci lśniła oślepiającą białością śniegu…”

Przygody Artura Gordona Pyma. na 84 równoleżniku [il. Yan'a Dargenta]

W ten sposób urywa się opowiadanie. Czy ktoś je dokończy? Może jakiś bardziej odważny niż ja i bardziej zuchwały, aby zagłębić się w dziedzinę rzeczy fantastycznych?

Na koniec trzeba powiedzieć, że Gordon Pym wybrnął z kłopotów, ponieważ on sam przedstawił tę publikację, ale umarł, zanim wydano jego dzieło. Poe zdaje się głęboko żałować tego i kończy jego pracę, uzupełniając braki.

Oto tak więc wygląda podsumowanie głównych dzieł amerykańskiego pisarza. Czy nie posunął się za daleko, stawiając w nich na niezwykłość i nadprzyrodzoność? W rzeczywistości stworzył nowy rodzaj literatury, rodzaj powstały z wrażliwości jego wybujałego umysłu, używając jednego z jego słów.

Pozostawiając na boku rzeczy niezrozumiałe, jest coś, co każe podziwiać dzieła Poego – to nowatorstwo przedstawienia, rozważania o rzeczach mniej znanych, obserwacja chorobliwych skłonności człowieka, dobór tematów, zawsze dziwaczna osobowość jego bohaterów, ich chorobliwe zachowanie, nerwowość i skłonność do wyrażania się za pomocą niezwykłych wyrażeń. Jednakże pośród tych wszystkich niezwykłości zdarza się niekiedy jakieś prawdopodobieństwo, które przyciąga wyobraźnię czytelnika.

Proszę mi teraz pozwolić zwrócić uwagę na materialną stronę tych opowiadań. Nie odczuwa się w nich wcale interwencji Opatrzności. Poe zdaje się jej wcale nie uznawać i stara się wszystko wytłumaczyć poprzez prawa fizyki, które, w miarę potrzeb, sam tworzy. Nie czuje się w nim tej wiarygodności, jaką powinno mu dawać nieustanne rozważanie o rzeczach nadprzyrodzonych. Tworzy fantastykę na zimno, jeżeli mogę się tak wyrazić, a na nieszczęście jest jeszcze apostołem materializmu. Lecz myślę, że jest to mniej wina jego usposobienia, niż wpływu społeczności amerykańskiej, tak bardzo praktycznej i konkretnej. Poe pisał, myślał, marzył jak Amerykanin, czyli jak człowiek trzeźwo myślący. Ponieważ używa takiego sposobu pisania we wszystkich swych utworach, więc mimo to podziwiajmy jego dzieła.

Poprzez te niesamowite opowiadania możemy ocenić nieustanne podniecenie w jakim żył Poe. Na nieszczęście jego natura domagała się czegoś więcej, a jej nadmiar wpędził go w okropną chorobę alkoholową, której właściwe imię to – śmierć.

Przypisy

1 polski tytuł: Zabójstwo przy rue Morgue.

2 podane niżej cytaty pochodzą z polskich przekładów, zawartych w dwutomowym zbiorze Opowiadania, wydanym przez Wydawnictwo Czytelnik w roku 1986.

3 Edgar Allan Poe urodził się w 1809 roku w Bostonie.

4John Allan mieszkał w Richmond i handlował tytoniem.

5 John Allan wyjechał z rodziną i Edgarem do Anglii w celach handlowych.

6 rodzina Allanów i Edgar powrócili do Richmond w 1820 roku.

7 toczące się tam powstanie – powstanie Greków w latach 1821-1829 przeciw władzy tureckiej.

8 nowsze badania wykazały, że w tym czasie Poe, pod nazwiskiem Perry, służył jako zwykły żołnierz w Forcie Moultry. Pogłoski o jego pobycie w Grecji i Rosji pochodzą z jego niejasnych wzmianek, gdy chciał zatuszować swoją służbę wojskową.

9przeżył lat 40.

10 kosmogoniczne – tyczące się powstawania i rozwoju ciał niebieskich.

11 Perdidit antiquam littera prima sonum (łac.) – pierwsza litera straciła dawne brzmienie [z przekł. polskiego].

12 przekład Stanisława Wyrzykowskiego.

13 Bois de Boulogne (fr.) – Lasek Buloński.

14 linia – miara długości równa 1/10, czasami 1/12 cala.

15 welin – skóra cielęca dokładnie wyprawiona, używana dawniej do pisania lub druku; także: papier welinowy. (fr.) vélin.

16 logogryficzny – zagadkowy, zaszyfrowany; logogryf – łamigłówka polegająca na odgadnięciu zaszyfrowanych wyrazów, z których wybrane litery lub sylaby, stojące w odpowiednim porządku, dają rozwiązanie.

17 Poe nie wymienia znaku “(”, który występuje 10 razy.

18 w tłumaczeniu Wyrzykowskiego – Nieporównana przygoda niejakiego Hansa Pfaalla.

19 w tłumaczeniu Wyrzykowskiego – W bezdni Malstromu.

20 balon nazywał się Victoria, tak jak później w powieści Verne’a Pięć tygodni w balonie.

21mynheer (hol.) – panie (mój).

22 w tłumaczeniu Mariana Stemara – Opowieść Artura Gordona Pyma z Nantucket.

23 kucharz Peters – kucharz właściwie nazywał się Seymour.

24 6 kwietnia – właściwie powinno być: 7 sierpnia.

25 25 stopni – właściwie powinno być: 5 stopni 20 minut.

26 10 października – właściwie powinno być: 18 października.

27 Wyspy Smutku, fr. Désolation – nazwa nadana w 1776 roku przez Cooka; obecnie Wyspy Kerguelena, który odkrył je w 1772 roku.

28 steatyt, kamień mydlany – minerał, odmiana talku barwy białawej, szarej lub zielonawej, używana jako materiał rzeźbiarski.

29 wyrysowane na pumeksie – w tłum. polskim Stemara wyżłobienia wykonane były w skale wapiennej.

30 około 70° – w tekście Verne’a: około 84 stopnia.