Juliusz Verne

Przygody rodziny Ratonów

Baśń o wróżkach

Tytuł oryginału francuskiego:

Aventures de la famille Raton (conte de fées)

Tłumaczenie:

andrzej zydorczak(2001)

24 ilustracje Volkera Dehsa zaczerpnięto z wydania niemieckiego
Die Abenteuer der Familie Raton Fischer Taschenbuch Verlag z 1989.
Opracowanie komputerowe ilustracji: Andrzej Zydorczak

Korekta i przypisy: Krzysztof Czubaszek, Andrzej Zydorczak

 Opracowanie graficzne: Andrzej Zydorczak

© Andrzej Zydorczak

 Wstęp

 (pochodzi z wydania broszurowego)

Przygody rodziny Ratonów bez skreśleń

eżeli istniało jakieś dzieło Juliusza Verne’a, do którego przywiązanie autora różniło się tak zdecydowanie od obojętności co do jego wydania, to było to z pewnością opowiadanie Przygody rodziny Ratonów, zasługujące przy tym w pełni na miano “bajki o wróżkach”.

Warto jest odnotować uporczywość Juliusza Verne’a, który, po zupełnym niepowodzeniu odczytów prowadzonych w 1887 roku w Brukseli, Anvers, Liege, a następnie w Amsterdamie i Hadze (cała trasa nie jest dokładnie znana), zaprezentował znowu Przygody rodziny Ratonów 1 grudnia 1889 roku podczas publicznego odczytu, tym razem przed słuchaczami w Amiens. Ta ostatnia publiczna lektura, jak się wydaje, przyjęta została z dużym uznaniem. Rozumie się samo przez się, że trudno było mieszkańcom Amiens inaczej niż dobrze ocenić wystąpienie rajcy miejskiego.

Tymczasem Hetzel-syn jakby nie zauważał tego utworu przez dwadzieścia pięć lat, czyli całe pozostałe życie pisarza – wbrew ciągle ponawianemu żądaniu Verne’a, aby wydać Przygody rodziny Ratonów w pewnego rodzaju albumie oraz w zbiorze opowiadań.

“Kiedy będzie całkowicie gotowy tom opowiadań?” - pisał Juliusz w liście do Hetzela jeszcze w kwietniu 1896 roku. Nigdy nie otrzymał od swego wydawcy odpowiedzi na to pytanie. Wiadomo, że Hetzel od długiego czasu wiedział o tym opowiadaniu, bowiem pierwsza wzmianka pochodzi z 20 sierpnia 1886 roku, kiedy to Verne, złożony chorobą w łóżku, wspominał w liście do swego bratanka Gastona, że jest “pochłonięty pisaniem baśni o wróżkach”. Wydaje się więc oczywiste, że już wtedy powstała pierwotna wersja tego utworu.

Opowiadanie Przygody rodziny Ratonów zawdzięcza swe pierwsze wydanie trochę przypadkowemu zbiegowi okoliczności. W odpowiedzi na prośbę René Martina, redaktora naczelnego czasopisma “Figaro Ilustrowany”, Juliusz Verne pisał w liście z dnia 14 maja 1890 roku, którego kopię przesłał później Hetzelowi: “Z wielką przyjemnością zgadzam się napisać nowelę […] do bożonarodzeniowego numeru “Figaro”, lecz pod jednym warunkiem – kiedy przyjdzie mi do głowy pomysł, który będzie odpowiedni dla pańskiego wydawnictwa”. Na żądanie Martina rękopis miał być dostarczony za dwa miesiące, co bardzo zbulwersowało pisarza. “Przecież nie jestem magikiem!” – pisał do Hetzela 3 czerwca 1890 roku – “Potrzebuję więcej czasu niż do końca lipca”.

Jednak zbawcze natchnienie przyszło natychmiast. “Otworzyłem jeszcze raz mój list, aby przedstawić myśl, która przyszła mi do głowy. Ponieważ Figaro-Noël ukaże się za jakiś czas [par le temps] dlaczego nie mielibyśmy dać Przygód rodziny Ratonów? Opowiadanie to prawie odpowiada warunkom, których on [Martin] wymaga. Jest to baśń o wróżkach, w sam raz odpowiednia do numeru bożonarodzeniowego. To opowiadanie mam wspaniale wygładzone i opracowane”.

Ponieważ Hetzel nie dawał uparcie swego zezwolenia, Verne pisał do niego trzy dni później: “Jeżeli nie damy Ratonów, odmówię napisania opowiadania do numeru świątecznego. Po prostu brak mi zupełnie czasu”.

Autoryzowane przez Hetzela i zaakceptowane przez Martina Przygody Rodziny Ratonów ukazały się wreszcie w styczniu 1891 roku. Jednak ta publikacja absolutnie nie mogła zadowolić pisarza. Z jednej strony Juliuszowi zupełnie nie przypadły do gustu ilustracje (częściowo powtórzone w zbiorze opowiadań Hier et demain [Wczoraj i jutro]. W post scriptum do listu z 5 stycznia 1891 roku Verne pisał: “Obejrzałem osobiście odbitkę próbną Ratonów, przesłaną przez pana. Co z tą wróżką w ubiorze paryżanki?” Z drugiej strony, poprawiając próbne odbitki, stwierdził, że w porównaniu z rękopisem tekst został skrócony. Powodem tego było dostosowanie jego objętości do rozmiarów i rozkładu stron stosowanego w przeglądzie.

Kiedy Michel Verne w roku 1910 przygotowywał wydanie opowiadania w zbiorze Hier et demain, nie mógł znaleźć rękopisu (został on zatrzymany przez redaktora “Figaro” i następnie zaginął). Dlatego też, nie mogąc nic innego zrobić, przyjął wersję umieszczoną w “Figaro”, zawierającą około pięćdziesięciu poprawek i dwa mniejsze opuszczenia.

Długo nie udawało się odnaleźć rękopisu. Zapomniany w archiwach Hetzela, wyszperany został w Bibliotece Narodowej w Paryżu, gdzie się obecnie znajduje. Dzięki nadzwyczaj szczęśliwemu przypadkowi dysponujemy nie tylko autografem złożonym przez René Martina, przed poprawkami skracającymi tekst, zawartymi na próbnej odbitce, lecz także wersją wcześniejszą, zatytułowaną Le Rat goutteux [Szczur-podagryk]. Chodzi tu o pewną kopię, zrobioną dla Hetzela, odpowiadającą pierwotnej wersji utworu. Tekst jednak z pewnością nie jest pisany ręką Verne’a, ponieważ miał on zwyczaj – zgodnie z utartym postępowaniem – poprawiać pierwotną wersję napisaną ołówkiem. Tymczasem tekst jest napisany piórem, prawdopodobnie przez niejakiego Simona, który naniósł ostatnie poprawki autora niebieskim ołówkiem w dniu 11 czerwca 1890 roku.

Autograf vernowski tej wersji niestety nie istnieje, ponieważ zniknął, czy to pod grubymi i licznymi skreśleniami i odszyfrowanie jego jest niemożliwe, czy też pod kawałkami papieru naklejonymi na stronach rękopisu. Taki właśnie obraz przedstawia ta wersja utworu. Lecz niewątpliwie Szczur-podagryk jest tym samym opowiadaniem co Przygody rodziny Ratonów, jedynie mniej zwartym w formie, zawierającym dużą ilość powtórzeń, kilka błędów, oraz, przede wszystkim inne nazewnictwo (w tej wersji książę Kissador nazywa się Favori).

Przedstawiona poniżej wersja rękopisu została więc z powyższych powodów znacznie zmniejszona, ale generalnie rzecz biorąc z korzyścią dla stylu i zwartości akcji. Jednak przeróbka dokonana do potrzeb druku w “Figaro” jest bardzo niejasna. Nie tylko poprawiono wyrażenia ekspresyjne, których rola jest tak ważna, ale posunięto się do godnych pożałowania skreśleń: zniknęły wyrażenia [zdania] objaśniające, usunięto całe dialogi przyczyniające się korzystnie do charakteryzacji głównych bohaterów, podobnie jak aluzje literackie i bardziej poetyczne opisy.

Wersja zawarta w “Figaro”, powtórzona ze zmianami w zbiorze opowiadań Hier et demain, liczy 17 rozdziałów, natomiast w manuskrypcie jedynie 16. Ta różnica wynika z faktu, że rozdział 15 w oryginalnej wersji włączony jest do rozdziału poprzedniego. Czytelnik oceni, czy ta zmiana jest szczęśliwa, czy też nie.

Nigdy zapewne nie poznamy wersji ostatecznej, tej, którą zaakceptowałby Verne, ponieważ jest trudne, a raczej wręcz niemożliwe, określenie, które z tych licznych skreśleń zostałyby przywrócone, które zaś poprawki stylistyczne zawarte w “Figaro” byłyby zachowane.

Przedstawiony niżej tekst opowiadania stanowi więc mieszaninę dwóch różnych wersji: pierwotnej i wydanej w czasopiśmie w roku 1891.

***

Powyższy wstęp autorstwa Volkera Dehsa, wybitnego niemieckiego znawcy twórczości Juliusza Verne’a (przetłumaczony przeze mnie z niewielkimi skrótami), został opublikowany wraz z opowiadaniem Przygody rodziny Ratonów w Bulletin de la Société Jules Verne (biuletynie francuskiego Towarzystwa Juliusza Verne’a) [nr 90 z roku 1989].

Należy koniecznie dodać, że mój przekład nie obejmuje bardzo licznych przypisów Volkera Dehsa. Pokazują one głównie różnice pomiędzy wersjami opublikowanymi w “Figaro” i w zbiorze Wczoraj i jutro a rękopisem Szczura-podagryka. Część z nich odnosi się do sfery języka francuskiego, np. analizuje użycie innego czasu, składni czy pojedynczego słowa. Te niuanse wcale, albo prawie wcale nie mają wpływu na tłumaczenie polskie.

Dodajmy jeszcze, że Polskie Towarzystwo Juliusza Verne’a jest również właścicielem polskiego przekładu Przygód rodziny Ratonów w wersji Michela Verne’a, pochodzącej ze zbioru Wczoraj i jutro (z której to też częściowo korzystaliśmy). Być może kiedyś wersja ta ukaże się drukiem…

                                Życzę przyjemnej lektury

                                Andrzej Zydorczak

I

ewnego razu była sobie uczciwa rodzina szczurów, składająca się z ojca Ratona, matki Ratonny, córki Ratiny i kuzyna Ratégo. Mieli dwoje służących – kucharza Ratę i gosposię Ratanę.1 Otóż, drogie dzieci, te szacowne gryzonie spotkały tak nadzwyczajne przygody, że nie mogę powstrzymać się od ich opowiedzenia.

Zdarzyło się to za czasów wróżek i czarnoksiężników, kiedy nawet zwierzęta mówiły ludzkim głosem. Bez wątpienia z tego okresu pochodzi powiedzenie: “opowiadać głupoty”.2 Nie powiedziały one jednak więcej głupot niż ówcześni i obecni ludzie do tej pory. Posłuchajcie zatem, drogie dzieci, ale nade wszystko bądźcie grzeczne. Zaczynam.

II

najpiękniejszym domu, w jednym z najpiękniejszych miast tych czasów żyła dobra wróżka. Nazywała się Firmenta.3 Czyniła wiele dobrego, tyle, ile jedna wróżka może czynić, i bardzo ją za to kochano.

W tamtych czasach wszystkie istoty żywe podlegały prawom metempsychozy.4 Nie przerażajcie się tym słowem: oznaczało ono drabinę rozwoju, której szczeble każde stworzenie musiało sukcesywnie pokonywać celem osiągnięcia tego ostatniego, stanowiącego najwyższy stopień rozwoju ludzkości. Tak więc każdy rodził się mięczakiem, stawał rybą, następnie ptakiem, potem czworonogiem, a w końcu kobietą lub mężczyzną. Jak widzicie, przechodziło się od stanu najprymitywniejszego do stanu pełnej doskonałości. Często jednak za sprawą złośliwych działań niektórych czarnoksiężników zdarzało się komuś spaść z drabiny. A wtedy jakiż smutny żywot czekał! Stać się, na przykład, znowu ostrygą po tym, jak się było człowiekiem. Na szczęście ostatnio to się już nie zdarza, przynajmniej w sensie fizycznym.

Musicie także wiedzieć, że wszelkie metamorfozy dokonywały się za pośrednictwem geniuszy, dobrych i złych. Dobrzy awansowali, źli się cofali, a jeśli ci ostatni nadużywali swojej mocy, Stwórca mógł zawiesić na jakiś czas ich działalność.

Nie trzeba chyba mówić, że wróżka Firmenta była dobrym geniuszem i nikt się nigdy na nią nie uskarżał.

A więc pewnego pięknego poranka Firmenta siedziała w jadalni swojego pałacu, w sali przyozdobionej wspaniałymi dywanami i cudownymi kwiatami. Promienie słoneczne wślizgiwały się przez okno, muskając gdzieniegdzie świetlistymi pociągnięciami porcelanę i srebra ustawione na stole.

Weszła służąca i oznajmiła swojej pani, że podano obiad – niezwykle wykwintny, na jaki tylko wróżki mogły sobie pozwolić, nie lękając się, że mogą zostać posądzone o łakomstwo. Zaledwie wróżka zasiadła do stołu, kiedy ktoś zastukał do drzwi pałacu.

Służąca poszła natychmiast otworzyć i w chwilę później zaanonsowała wróżce Firmencie, że jakiś piękny młodzieniec chce z nią rozmawiać.

– Wprowadź więc tego pięknego młodego człowieka – powiedziała Firmenta.

Rzeczywiście był przystojny, wzrostu więcej niż średniego, o ładnym i zarazem śmiałym obliczu. Ten interesujący młodzieniec miał najwyżej około dwudziestu dwu lat. Ubrany z prostotą, prezentował się wdzięcznie.

Od pierwszej chwili wróżka wyrobiła sobie o nim dobre zdanie. Pomyślała, że przyszedł, jak inni, prosić o jakąś przysługę i poczuła, że zechce ją spełnić.

– Czego sobie życzysz, piękny młody człowieku? – zapytała swoim najmilszym głosem.

– Dobra wróżko – odpowiedział – jestem bardzo nieszczęśliwy i tylko w pani moja ostatnia nadzieja!

Ponieważ się zawahał, Firmenta powiedziała:

– Powiedz, jak się nazywasz?

– Nazywam się Ratin – odpowiedział. – Nie jestem bogaty, a mimo to nie o fortunę przybyłem tu panią prosić. Nie! Proszę o szczęście.

– Myślisz więc, że jedno może się obyć bez drugiego? – zapytała wróżka z uśmiechem.

– Tak, na pewno!

– I masz rację. Opowiadaj dalej.

– Jakiś czas temu – kontynuował – zanim stałem się człowiekiem, byłem szczurem i jako taki dobrze byłem przyjmowany w pewnej bardzo zacnej rodzinie, z którą zamierzałem połączyć się słodkimi więzami. Podobałem się ojcu, wielce rozsądnemu szczurowi. Być może matka, mająca niejakie ambicje, spoglądała na mnie mniej przychylnym wzrokiem, ponieważ nie byłem bogaty. Lecz ich córka Ratina patrzyła na mnie z taką czułością!… Wszystko wskazywało na to, że będę przyjęty, kiedy straszne nieszczęście położyło kres moim nadziejom.

– Cóż się zatem stało? – zapytała wróżka z najwyższym zainteresowaniem.

– Po pierwsze, stałem się człowiekiem, podczas gdy moja Ratina pozostała szczurzycą.

– Nic wielkiego się nie stało – odpowiedziała Firmenta. – Poczekaj, aż ostatnia metamorfoza uczyni z niej młodą dziewczynę.

– Oczywiście, dobra wróżko! Na nieszczęście, Ratinę zauważył również pewien możny pan, będący królewskim synem. Przyzwyczajony jest spełniać wszelkie swe zachcianki i nie znosi najmniejszego oporu. Czy wszystko musi układać się wedle jego woli?

– Kim jest ten możnowładca? – spytała wróżka.

– To książę Kissador.5 Zaproponował on mojej drogiej Ratinie, że zabierze ją do swojego pałacu i uczyni najszczęśliwszą ze szczurzyc. Ratina, mimo że jej matka Ratonna była zachwycona tą propozycją, odmówiła. Wtedy książę za wszelką cenę próbował ją kupić, lecz pan Raton, wiedząc, że jego córka bardzo mnie kochała i umarłaby z boleści, gdyby nas rozdzielono, odmówił z całą stanowczością. Nie muszę pani opisywać wściekłości księcia Kissadora. Widząc Ratinę już jako szczurzycę tak uroczą, zdawał sobie sprawę, że będzie jeszcze piękniejsza, gdy stanie się młodą dziewczyną. Tak, dobra wróżko! Jeszcze piękniejsza! A on by ją poślubił! Rzecz była korzystna dla niego, lecz jakież nieszczęście dla nas!

– To prawda – odrzekła wróżka. – Skoro jednak książę dostał kosza, czego się obawiasz?

– Wszystkiego – odpowiedział Ratin – ponieważ książę, wyczerpawszy wszelkie środki, zwrócił się do Gardafoura…6

– Tego czarnoksiężnika! – wykrzyknęła Firmenta. – Tego złego umysłu, któremu jedynie czynienie zła sprawia przyjemność i z którym jestem w stanie wiecznej wojny?

– Tak, tego samego, dobra wróżko!

– Tego Gardafoura, któremu straszliwa moc służy wyłącznie do spychania w dół drabiny istot, które pomalutku pną się na wyższe stopnie!

– Tak jak powiedziałaś!

– Na szczęście Gardafour na pewien czas pozbawiony został swojej mocy, ponieważ jej nadużywał.

– To prawda – odpowiedział Ratin – ale posiadał ją jeszcze w chwili, kiedy książę zwracał się do niego o pomoc. Znęcony zarówno obietnicami możnowładcy jak i zastraszony jego groźbami, przyrzekł mu pomścić odmowę rodziny Ratonów.

– I uczynił to?

– Uczynił to, dobra wróżko!

– A jak?

– Przeobraził te dzielne szczury!

– W cóż więc je zamienił?

– W ostrygi, które zamieszkują teraz na ławicy w Samobrives, gdzie mięczaki te, muszę to stwierdzić, doskonałej zresztą jakości – kosztują trzy franki za tuzin, co jest rzeczą oczywistą, jako że między nimi znajduje się rodzina Ratonów! Oto tak wygląda, dobra wróżko, cały ogrom mojego nieszczęścia!

Z życzliwością i litością wysłuchała Firmenta opowiadania młodego Ratina. Bardzo współczuła ludzkiej niedoli, a szczególnie nieszczęśliwym miłościom.

– Co mogłabym dla ciebie uczynić? – zapytała.

– Dobra wróżko – odpowiedział Ratin – ponieważ moja Ratina żyje
w kolonii w Samobrives, uczyń i ze mnie ostrygę, abym mógł cieszyć się życiem obok niej!

Powiedziane to było tak smutnym tonem, że wróżka Firmenta poczuła się cała wzruszona i biorąc rękę młodego człowieka, rzekła:

– Ratinie, chętnie bym ci pomogła, lecz tutaj nie mogę nic zdziałać. Dobrze wiesz, że nie wolno mi degradować żywych stworzeń znajdujących się na drabinie cywilizacyjnej. Natomiast, skoro nie mogę ciebie zamienić w mięczaka, co jest stanem dosyć podłym, mogę przyspieszyć metamorfozę Ratiny.

– Och! Zrób to, dobra wróżko, zrób!

– Lecz Ratina musi przejść przez wszystkie stany pośrednie zanim stanie się uroczą szczurzycą, której przeznaczeniem jest stać się pewnego dnia piękną dziewczyną. Musisz więc być cierpliwy! Zawierz prawom natury! Zaufaj również…

– Tobie, dobra wróżko!…

– Tak, mnie! Uczynię wszystko, aby ci pomóc. Nie zapominajmy jednak, że czeka nas ciężka walka. W księciu Kissadorze, mimo że jest on najgłupszym pośród książąt, masz potężnego przeciwnika. A jeśli Gardafour odzyska swoją władzę zanim pojmiesz za małżonkę piękną Ratinę, trudno mi będzie go pokonać, bo stanie się równym mnie.

Wróżka Firmenta i Ratin rozmawiali, kiedy właśnie dał się słyszeć cichy głos. Skąd pochodził ten głos? Trudno było o odpowiedź na to pytanie.

– Ratinie! Mój biedny Ratinie… – mówił głos. – Kocham cię!

– To głos Ratiny! – krzyknął piękny młody człowiek. – Ach, pani wróżko! Pani wróżko, ulituj się nad nią!

Prawdę mówiąc, Ratin zachowywał się jak szalony. Biegał po sali, zaglądał pod meble, otwierał szafki, sądząc, że Ratina mogłaby być tam schowana, lecz nie znalazł jej!

Wróżka zatrzymała go gestem.

I wtenczas, moje drogie dzieci, stała się rzecz osobliwa. Na srebrnym półmisku na stole leżało ułożonych rzędem pół tuzina ostryg, pochodzących właśnie z ławicy w Samobrives. Pośrodku widać było najpiękniejszą, z mocno błyszczącą skorupką, ładnego kształtu. Ona to powiększała się, rozszerzała, rozwijała się, aż w końcu otworzyła połówki muszli. Z plisowanego kołnierzyka wyłoniła się urocza główka okolona włosami koloru zboża, o najsłodszych na świecie oczach, zgrabnym nosku, uroczych ustach, które powtarzały:

– Ratinie! mój słodki Ratinie!

– To ona! – zawołał młody człowiek.

Istotnie była to Ratina, nie miał co do tego najmniejszej wątpliwości.
W tych szczęśliwych czasach magii, musicie to wiedzieć drogie dzieci, stworzenia posiadały twarz człowieka, zanim jeszcze zaczęły należeć do ludzi.

Jakże piękną była Ratina pod perłową masą swojej muszelki! Niczym klejnot w swojej szkatułce. A oto, co mówiła:

– Ratinie, mój drogi Ratinie, słyszałam wszystko, co mówiłeś pani wróżce, i że Jej Wysokość raczyła obiecać naprawić zło, jakie nam uczynił ten złośliwy Gardafour. Och! Nie opuszczajcie mnie, ponieważ zamienił mnie w ostrygę tylko po to, abym nie mogła więcej uciec! Książę Kissador przyjdzie mnie zabrać z kolonii, gdzie żyje moja rodzina, umieści w swoim akwarium i będzie czekał, aż stanę się młodą dziewczyną i na zawsze będę stracona dla mego biednego i kochanego Ratina!

Mówiła to tak żałosnym głosem, że młody człowiek, głęboko wzruszony, ledwo był w stanie jej odpowiedzieć.

– Och, najdroższa – wyszeptał.

W porywie czułości wyciągnął rękę do niej, lecz wróżka powstrzymała go, po czym, wyjąwszy delikatnie wspaniałą perłę, która uformowała się w głębi muszli, rzekła:

– Weź tę perłę!

– Tę perłę, dobra wróżko?

– Tak, warta jest wielki majątek. Kiedyś może ci się przydać. Teraz przeniesiemy Ratinę do ławicy w Samobrives i tam ponownie umieszczę ją na wyższym stopniu…

– Nie mnie samą, dobra wróżko! – zawołała Ratina błagalnym głosem. – Pomyśl o moim dobrym ojcu Ratonie, mojej dobrej matce Ratonnie, o moim kuzynie Ratém! Pomyśl o naszych wiernych służących Racie i Ratanie!

Kiedy tak mówiła, skorupki jej muszli zamykały się powoli i powracały do normalnych wymiarów.

– Ratino! – krzyknął młodzieniec.

– Zabierz tę ostrygę! – rzekła wróżka.

Ratin uniósł skorupkę i przycisnął do swych ust. Czyż nie zawierała ona tego wszystkiego, co było mu najdroższe na świecie?

III

rwał właśnie odpływ morza. Fala przybojowa delikatnie uderzała w podnóże ławicy w Samobrives. Między skałami rozlewały się kałuże wody. Granit7 błyszczał niczym nawoskowany heban.8 Trzeba było poruszać się wśród gęstej trawy morskiej,9 której zakończenia pękały, wyrzucając małe fontanny soku. Należało uważać, aby się nie poślizgnąć, gdyż upadek byłby bolesny.

Jakaż ilość mięczaków znajdowała się w tej kolonii: podobne do wielkich ślimaków brzegówki, omułki, wenusy, maktry,10 a przede wszystkim miliony ostryg!

Sześć najpiękniejszych kryło się za morskimi roślinami. Nie, pomyliłem się: było ich tylko pięć. Miejsce szóstej było wolne!

Właśnie w tym momencie ostrygi otwierały się pod wpływem promieni słonecznych, aby w pełni odetchnąć świeżością bryzy.11 Dało się słyszeć rodzaj pieśni, żałosnej niczym litania wielkopostnego tygodnia.

Muszle mięczaków były szeroko otwarte. Między ich przeświecającymi żeberkami zarysowało się kilka twarzy łatwych do rozpoznania.

Jedna z nich należała do Ratona, ojca, filozofa, mędrca, który potrafił akceptować życie w każdej jego postaci.

“No cóż – myślał – po szczurzym żywocie zostać mięczakiem nie jest przyjemnie. Ale trzeba sobie znaleźć wytłumaczenie oraz rację egzystencji i akceptować rzeczy takie, jakimi one są!”

W drugiej ostrydze widać było niezadowoloną, skwaszoną twarz; oczy rzucały błyskawice. Na próżno usiłowała wydobyć się ze swojego więzienia. To pani Ratonna.

– Być zamkniętą w tym upokarzającym więzieniu ja, która byłam pierwszą damą naszego miasta Ratopolis!12 – mówiła. – Ja, która po dotarciu do stadium ludzkiego byłabym wielką damą, księżniczką może!… Ach, ten przeklęty Gardafour!

W trzeciej ostrydze ukazało się ogłupiałe oblicze kuzyna Ratégo, beztroskiego gamonia, małego tchórza, który niczym zając nadstawiał uszy na najmniejszy hałas! Musicie wiedzieć, że, wykorzystując swoją pozycję kuzyna, oczywiście starał się o względy swojej kuzynki. Lecz Ratina, jak wiadomo, kochała innego, czego Raté zazdrościł mu serdecznie.

– Cóż za los być zamkniętym między dwoma skorupami! – użalał się. – W czasach, kiedy byłem szczurem, mogłem przynajmniej biegać, uciekać, uganiać się za kotami i szczurzycami! A teraz wystarczy, że zostanę zebrany wraz z tuzinem podobnych do mnie i jakiś wielki nóż sprzedawczyni ostryg otworzy mnie brutalnie; znajdę się na stole jakiegoś bogacza, zostanę zjedzony… żywy prawdopodobnie!

W czwartej ostrydze znajdował się kucharz Rata, mistrz dumny ze swoich talentów, bardzo pewny swoich umiejętności.

– Przeklęty Gardafour! – wykrzykiwał. – Jeśli kiedyś wpadnie w moje ręce, skręcę mu kark! Ja, Rata, mistrz kuchni, wciśnięty między dwie skorupki muszli! A moja żona Ratana…

– Jestem tutaj – rozległ się cichy głos dochodzący z piątej ostrygi. – Nie smuć się mój biedny Rato! To, że nie mogę zbliżyć się do ciebie, wcale nie oznacza, że nie jestem blisko, a kiedy będziesz wspinał się na wyższe szczeble rozwoju, dokonamy tego razem!

Wspaniała Ratana! Okrąglutka kobietka, prosta, skromna, kochająca bardzo swego męża i jak on oddana swojemu państwu.

Tymczasem smutna litania przybrała ton żałobny. Kilka setek ostryg, oczekując wybawienia, przyłączyło się do tego koncertu lamentów. Serce się ściskało. A jakaż to była boleść dla ojca Ratona i dla pani Ratonny, którzy byli przekonani, że ich córka już nigdy nie będzie z nimi!

Nagle nastała cisza. Skorupki pozamykały się.

Na brzeg przybył Gardafour odziany w swoją długą szatę czarnoksiężnika, w tradycyjnej czapce na głowie, o zaciekłym wyrazie twarzy. Obok niego szedł ubrany z przepychem książę Kissador. Wprost trudno sobie wyobrazić, do jakiego stopnia władca ten zadowolony był ze swojej osoby i jak, idąc, kołysał się zabawnie, aby dodać sobie wdzięku.

– Gdzie jesteśmy? – zapytał.

– Przy kolonii ostryg w Samobrives, mój książę – odpowiedział uniżenie Gardafour.

– A rodzina Ratonów?…

– Wciąż w tym samym miejscu, gdzie ją umieściłem, aby sprawić panu przyjemność.

– Ach, Gardafourze – ciągnął dalej książę, podkręcając wąsa – ta mała Ratina! Jestem nią oczarowany! Musi być moją! Płacę ci za to, abyś mi służył i, jeśli ci się nie powiedzie, strzeż się!

– Książę – odpowiedział Gardafour – chociaż mogłem zamienić całą tę rodzinę szczurów w mięczaki, zanim odebrano mi moją moc, nie mogę uczynić z nich ludzi! Jedynie wróżka Firmenta ma taką moc!

– Dlaczego więc, Gardafourze, nie związałeś się z nią?

– Mój książę, proponowałem to jej już wiele razy. Połączywszy siły moglibyśmy być panami świata!… Lecz ona odrzuciła mnie!

– Niezdara! – odrzekł książę, którego zarozumiałość nie miała równej sobie. – Ja załatwiłbym to należycie! No więc, gdzie jest ostryga z tą głupiutką?

Obaj weszli na ławicę, aby dotrzeć do miejsca, gdzie Gardafour sądził, że znajdzie Ratinę.

W tym samym czasie, po drugiej stronie ławicy, pojawiły się dwie postacie. Była to wróżka Firmenta i młody Ratin, który trzymał przy samym sercu muszlę o dwóch skorupkach, zawierającą jego ukochaną.

Nagle ujrzeli księcia i czarnoksiężnika. Przystojny młodzieniec zbladł cały.

– Gardafourze, co ty tutaj robisz? – powiedziała wróżka. – Znowu coś knujesz?

– Firmento – odrzekł czarnoksiężnik – dlaczego odmówiłaś połączenia swej mocy z moją?

– Geniusz dobra sprzymierzony z geniuszem zła?! Nigdy!

– Wróżko Firmento – odezwał się wtedy książę Kissador – wiesz, że oszalałem dla tej uroczej Ratiny, która jest wystarczająco rozsądna, aby nie odrzucić człowieka z moją pozycją! Tak więc dam ci wszystko, o co mnie poprosisz, jeżeli tylko będzie moją od momentu, w którym uczynisz ją dziewczyną…

– Kiedy uczynię ją kobietą – odpowiedziała Firmenta – należeć będzie do tego, którego kocha.

– Tego impertynenta! – zaripostował książę Kissador. – Tego Ratina, którego Gardafour z łatwością zamieni w osła, kiedy tylko wydłużę mu uszy!

Słysząc tę obelgę, młody człowiek aż podskoczył. Chciał rzucić się na księcia, aby ukarać jego zuchwałość, lecz wróżka powstrzymała jego dłoń.

– Opanuj swą wściekłość – rzekła. – Nie czas teraz na zemstę, a obelgi księcia obrócą się pewnego dnia przeciwko niemu. Czyń, co masz uczynić i odchodzimy.

Ratin posłuchał i, przycisnąwszy po raz ostatni ostrygę do swoich ust, poszedł położyć ją w miejscu, które niedawno zajmowała, wśród swej rodziny. Następnie razem z wróżką oddalił się.

Książę Kissador i Gardafour byli dobrze zorientowani w tym, co się stało. Nie sprawiłoby im zatem wcale trudności zabranie Ratiny, lecz w tej właśnie chwili morze zaczęło zalewać ponownie ławicę w Samobrives. Obaj mieli tylko tyle czasu, aby schronić się przed przyborem wody.

Wkrótce woda zaczęła zalewać ostatnie wierzchołki skał i wszystko zniknęło w rozległym aż po horyzont morzu, którego kontur zlewał się z niebem.

IV

jednak z prawej strony kilka najwyższych skał pozostało odkrytych. Przypływ nie dosięgał ich wierzchołków, jeśli nawet burza wypychała fale na ich zbocza.

To właśnie tam schronili się książę i czarnoksiężnik. Nie groziło im żadne niebezpieczeństwo. Wchodząc wyżej, mogli stale znajdować się na stałym lądzie. Kiedy woda przestałaby pokrywać kolonię, mogli pójść odszukać cenną ostrygę, a następnie zabrać ten skarb ze sobą.

W głębi duszy książę był wściekły. Przy całej swojej władzy, jaką
w owych czasach posiadali książęta, a nawet królowie, nie mogli oni nic zrobić przeciwko wróżkom. Tak byłoby dalej, gdybyśmy wrócili kiedyś do tej szczęśliwej epoki.

Lecz oto zauważyli, że wróżka i młody Ratin powracają na wysokie wybrzeże. Natychmiast książę Kissador i Gardafour ukryli się, aby ich obserwować, sami nie będąc zauważonymi.

Dobrze wiedzieli, że warto ich śledzić.

Młody człowiek zwrócił się w stronę wróżki Firmenty¸ która powiedziała:

– Teraz, podczas przypływu, Raton i jego rodzina pokonają kolejny stopień ewolucji, zbliżając się do człowieczeństwa. Z małży przemienię je w ryby, a w tej formie nie muszą się już obawiać swoich wrogów.

– A jeśli zostaną złowione? – zauważył Ratin.

– Możesz być spokojny, będę nad nimi czuwać.

Na nieszczęście Gardafour usłyszał, co mówiła wróżka, natychmiast więc powziął pewien plan.

– Chodź ze mną, mój książę – powiedział, kierując się ku stałemu lądowi.

Książę Kissador poszedł za nim, okazując oznaki zniecierpliwienia.

Wtedy wróżka skierowała swą różdżkę w kierunku ławicy w Samobrives, ukrytej pod wodą. Ostrygi, w których byli Ratonowie, zaczęły się rozchylać. Wyszły z nich trzepoczące się ryby, bardzo uszczęśliwione z tej nowej przemiany.

Raton, ojciec – dzielny i godny turbot,13 z naroślami na swoim brunatnym boku, który, gdyby nie miał ludzkiej twarzy, patrzyłby na was swymi dużymi oczyma znajdującymi się na jego lewej stronie.

Pani Ratonna – ostrosz z mocnym kolcem na pokrywie głowy i z ostrymi kolcami swojej płetwy grzbietowej, bardzo zresztą piękna z tymi zmieniającymi się kolorami.

Panna Ratina – śliczna i elegancka chińska dorada, prawie przeźroczysta i niezwykle pociągająca w swojej szacie mieniącej się czernią, czerwienią i błękitem.

Rata – wściekła barakuda o wydłużonym ciele, paszczy dochodzącej aż do oczu, ostrych zębach, groźnym wyglądzie niczym rekin w miniaturze, o zadziwiającej żarłoczności.

Ratana – tłusty pstrąg tęczowy z cętkowatymi plamami koloru cynobrowego; o dwu rogalikach zarysowanych na srebrzystym tle łusek; dobrze wyglądałaby na stole smakosza.

Wreszcie kuzyn Raté – witlinek o szarozielonym grzbiecie. Ale przez wybryk natury, lub być może złośliwość Gardafoura, był on tylko w połowie rybą! Tak, tylna część jego ciała, zamiast kończyć się ogonem, dalej uwięziona była między dwiema skorupkami muszli ostrygi. Czyż nie przekraczało to już granic śmieszności? Biedny kuzyn!

Tak więc witlinek, pstrąg, barakuda, dorada, ostrosz i turbot, spoczywając w czystej wodzie u stóp skały, gdzie Firmenta użyła swojej różdżki, wydawały się mówić:

– Dziękujemy, dobra wróżko, dziękujemy!

V

ardafour uznał, że nastała odpowiednia chwila do przeprowadzenia swych nikczemnych projektów.

I rzeczywiście, na horyzoncie zaczęła się wyraźniej zarysowywać jakaś przybywająca z otwartego morza bryła. Była to szalupa, z czerwonawym grotem i fokiem14 ustawionymi z wiatrem. Wpływała do zatoki popychana łagodną bryzą.

Na pokładzie znajdował się książę i czarnoksiężnik, i to im właśnie załoga musiała sprzedać cały swój połów.

Wrzucono włok15 do morza. Do tego olbrzymiego wora, wleczonego po dnie, dostawały się setkami wszelkiego rodzaju ryby, mięczaki i skorupiaki, kraby, krewetki, homary, zimnice, płaszczki, sole, nagłady, anioły morskie, ostrosze, dorady, turboty, morony, barbaty, kurki czerwone, mugile, barweny i wiele innych!

Jakież więc niebezpieczeństwo groziło rodzinie Ratonów, dopiero co uwolnionej z więzienia skorupek! Jeśli nieszczęściem zagarnięto by je do włok, nie mogłyby uciec!

Wtedy turbot, ostrosz, barakuda, pstrąg i witlinek, pojmane ciężką ręką rybaków, zostałyby wrzucone do koszy hurtowników i wysłane do jakiegoś dużego miasta; jeszcze żywe ułożone zostałyby na kamiennych ladach kupców, a tymczasem dorada, zabrana przez księcia, już na zawsze byłaby stracona dla swego ukochanego Ratina!

Ale oto pogoda zaczęła się zmieniać. Morze wzbierało i burzyło się. Gwizdał wiatr. Rozpętała się burza. Był to huragan o niezwykle silnych podmuchach wiatru.

Fale straszliwie rzucały statkiem. Nie było czasu zwinąć włoka, który w końcu się zerwał. Mimo wysiłków sternika statek rzucony został na brzeg i rozbił się na podwodnych skałach. Byłoby lepiej, gdyby książę Kissador i Gardafour nie wyszli z tego cało. Na nieszczęście, dzięki poświęceniu rybaków, uratowali się.

To oczywiście dobra wróżka, drogie dzieci, wywołała tę burzę dla ocalenia rodziny Ratonów. Ciągle stała w tym samym miejscu na wysokiej skale ze swą cudowną różdżką w dłoni, w towarzystwie młodego człowieka.

Teraz Raton i jego najbliżsi trzepoczą się radośnie w uspokajającej się zwolna wodzie. Turbot przewracała się z boku na bok. Ostrosz pływał zalotnie, barakuda otwierała i zamykała swoje silne szczęki, w których znikały małe rybki, pstrąg roztaczał swoje wdzięki, a witlinek, któremu przeszkadzały skorupki, poruszał się niezdarnie. Jeśli chodzi o śliczną doradę, to sprawiała ona wrażenie, że oczekuje, aby Ratin przyłączył się do niej. O, tak! Chciałby to z pewnością uczynić, ale został powstrzymany przez wróżkę.

– Nie – powiedziała Firmenta. – Nie wcześniej, zanim Ratina przyjmie formę, w której ci się spodobała!

VI

atopolis jest jednym z najpiękniejszych miast. Znajduje się ono w królestwie, którego nazwy zapomniałem, i które nie leży ani w Europie, ani w Azji, ani w Afryce, ani w Oceanii, ani w Ameryce, ale gdzieś musi być.

W każdym razie krajobraz wokół Ratopolis przypomina bardzo pejzaż holenderski. Czysto, świeżo, zielono, przejrzyste wody strumieni, wąwozy ocienione pięknymi drzewami, soczyste łąki, na których pasą się najpiękniejsze stada świata.

Ratopolis, jak wszystkie miasta, posiada ulice, place, bulwary – lecz ulice te, place, bulwary otoczone są wspaniałymi serami w formie domów: gruyerami, crout-rouge’ami, mareuilami i dwudziestoma rodzajami chesterów. W ich wnętrzu wydrążono piętra, mieszkania i pokoje. To tutaj, w swej republice, żyje duża populacja szczurów – mądra, skromna i zapobiegliwa.

Mogło być koło siódmej wieczorem. Noc ociągała się z nadejściem. Była niedziela. Szczury spacerowały rodzinami, rozkoszując się wieczorną bryzą. Po całym tygodniu wytężonej pracy przy gromadzeniu zapasów, siódmy dzień przeznaczony był na odpoczynek.

Książę Kissador znajdował się obecnie właśnie w Ratopolis, oczywiście w towarzystwie nieodłącznego Gardafoura. Dowiedziawszy się, że rodzina Ratonów, po przejściu fazy ryb, powróciła do postaci szczurów, przygotowywali dla nich sekretne pułapki.

– Tak! Znów i tym razem swoją nową przemianę zawdzięczają tej przeklętej wróżce!... – powtarzał książę.

– Ech! Tym lepiej! – odpowiedział Gardafour. – Łatwiej je będzie złapać. Ryby wymykają się bez trudu. Gdy zostały szczurami, potrafimy je pojmać!

– Obyś mówił prawdę, Gardafourze!

–  A kiedy piękna Ratina już będzie w waszej, książę, mocy – dorzucił czarnoksiężnik – straci głowę dla Waszej Wysokości.

Słysząc te słowa, pyszałek zadzierał głowę, puszył się, rzucał zalotne spojrzenia spacerującym ładnym szczurzycom.

– Gardafourze – rzekł – nie mamy ani chwili do stracenia!

– Wszystko jest przygotowane, mój książę, i Ratina nie wydostanie się z pułapki, którą dla niej przygotowałem.

– Gdzie jest ta pułapka?…

– Właśnie przed nami!

I Gardafour pokazał elegancką kołyskę z listowia, umieszczoną w rogu placu.

– Liczysz więc, że pojmiesz Ratinę, korzystając z tej kołyski?

– Tak, mój książę!

– W jaki sposób?…

– Zobaczysz to książę, a ja obiecuję, że nasza piękność jeszcze dzisiaj znajdzie się w pałacu Waszej Wysokości. A wtedy jakże mogłaby dłużej opierać się zaletom pańskiego umysłu i osobistemu czarowi?

Głupek połykał wszystkie prymitywne pochlebstwa czarnoksiężnika!

– Oto ona – powiedział Gardafour. – Proszę za mną, książę, nie może nas zobaczyć.

Skręcili w sąsiednią ulicę.

Istotnie była to Ratina w towarzystwie Ratina, który odprowadzał ją na miejsce sjesty.16 Jakaż ona była urocza, z blond główką i wdzięczną postacią szczurzycy!

Oto, co jej mówił młody człowiek:

– Droga Ratino, obyś już była panienką! Gdybym mógł dla poślubienia ciebie powrócić do szczurzej postaci, nie zawahałbym się. Niestety, jest to niemożliwe.

– A więc, mój drogi Ratinie, pozostaje nam tylko czekać…

– Czekać! Ciągle czekać!

– Jakie to ma znaczenie, skoro wiesz, że cię kocham i będę należeć tylko do ciebie! Poza tym chroni nas dobra wróżka i już nie musimy niczego się obawiać ze strony złego Gardafoura ani księcia Kissadora.

– Tego impertynenta! – wybuchnął. – Już ja dam nauczkę temu głupcowi!

– Nie, mój Ratinie, nie! Nie szukaj z nim zwady! On jest potężny! Ma straże, które go obronią!… Ty zginiesz, a co się wtedy stanie ze mną? Cierpliwości, bo tak trzeba, i zaufania, ponieważ cię kocham!

Czyż młody człowiek mógł nie bronić Ratiny wypowiadającej te miłe słowa? Tulił ją do serca, całował jej małe łapki. Ponieważ poczuła się nieco zmęczona przechadzką, powiedziała:

– Ratinie, oto kołyska, w której mam zwyczaj odpoczywać! Idź do domu i powiadom ojca i matkę, że oczekuję ich tutaj i razem udamy się na uroczystość.

Ratina wsunęła się do kołyski.

Nagle dał się słyszeć suchy trzask, jakby uderzenie naciągniętej sprężyny…

Liście kryły perfidną pułapkę! Ratina, która zlekceważyła niebezpieczeństwo, dotknęła sprężyny. Przed kołyskę spadła nagle krata i, od tej chwili, była uwięziona!

Ratin wydał okrzyk wściekłości, któremu zawtórował głos rozpaczy Ratiny, a im z kolei odpowiedział triumfalny krzyk Gardafoura, który nadbiegał z księciem Kissadorem.

Na próżno młody człowiek szarpał kratę, próbując wyłamać pręty – nie miał żadnych szans. Następnie, w przypływie szału, chciał rzucić się na księcia, aby go udusić…

Lecz na znak dany przez Gardafoura pokazało się z tuzin sługusów. Ratin pojął, że jeżeli nie powstrzyma się, nie zdoła sprowadzić pomocy i zapewnić opieki swej ukochanej. Najrozsądniej więc było poszukać ratunku, aby oswobodzić nieszczęsną Ratinę z rąk porywacza.

Toteż Ratin oddalił się szybko główną ulicą Ratopolis.

W tym czasie Ratina została już wyciągnięta z pułapki i książę Kissador przemawiał do niej najuprzejmiej w świecie:

– Mam cię, moja mała, i teraz już mi się nie wymkniesz!

VII

eden z najbardziej eleganckich domów Ratopolis – wspaniały holenderski ser – zamieszkiwany był przez rodzinę Ratonów. Salon, jadalnia, sypialnie, wszystkie pomieszczenia służbowe urządzone były gustownie i komfortowo! Świadczyło to o tym, że Raton i jego najbliżsi zaliczani byli do poważanych obywateli miasta i cieszyli się powszechnym szacunkiem.

Powrót do dawnej sytuacji absolutnie nie powiększył dumy naszego dzielnego i zacnego filozofa. Pozostał takim, jakim był zawsze – skromnym w ambicjach, prawdziwym mędrcem, którego La Fontaine17 uczynił przewodniczącym swojej rady szczurów. Każdy wychodził dobrze na jego radach. Niestety, zachorował na podagrę18 i chodził o kuli, chyba że choroba w ogóle unieruchamiała go w jego wielkim fotelu. Podagrę przypisywał wilgoci kolonii w Samobrives, gdzie wegetował kilka miesięcy. Mimo że znajdował się w wodach uznawanych powszechnie za najlepsze, jego choroba stała się bardziej zaawansowana niż przedtem. Dla niego było to tym bardziej denerwujące, że, to rzecz bardzo zadziwiająca, przypadłość ta czyniła go niezdolnym do metamorfozy na wyższe stadium. Istotnie, metempsychozie nie mogli podlegać osobnicy dotknięci tą “chorobą bogatych”. Raton musiał więc pozostać szczurem, dopóki nie wyleczy się z podagry.

Ale Ratonna! Nie, ona nie była filozofem. W jakiej to się znajdowała sytuacji – uznawana za damę, i to wielką damę, miała za męża zwykłego szczura, i do tego chorego na podagrę! Och, można było umrzeć ze wstydu! Dlatego była coraz bardziej zgryźliwa, irytująca jak nigdy, szukając zwady ze swoim małżonkiem, besztając służące za źle wykonane polecenia, choć były one źle wydane. Czyniła życie swojego domu nie do zniesienia.

– Powinieneś się leczyć – mówiła – i będę nad tym czuwać!

– Marzę o tym samym, kochanie – odpowiadał Raton – ale wydaje mi się to niemożliwe i muszę pozostać szczurem…

– Szczurem! Ja – żoną szczura! Jak ja będę wyglądać!… I jeszcze do tego nasza córka zakochana w chłopcu, który nie ma grosza! Co za wstyd! Załóżmy, że kiedyś zostanę księżną, Ratina również będzie księżniczką…

– To znaczy, że wówczas ja będę księciem – odpowiedział Raton, nie bez odrobiny złośliwości.

– Ty księciem, z ogonem i łapami! Patrzcie, jaki pan!

Tak oto całymi dniami słychać było narzekania pani Ratonny! Najczęściej swój zły humor usiłowała wyładować na kuzynie Ratém. Prawdę mówiąc, biedny kuzyn był rzeczywiście wdzięcznym celem jej złośliwości. Jeszcze raz metamorfoza nie była całkowita.

Raté tylko częściowo był szczurem – z przodu tak, lecz tył miał rybi, z ogonem witlinka, co czyniło go absolutnie groteskowym. Z takim wyglądem – jak tu się podobać pięknej Ratinie czy innym szczurzycom Ratopolis!

– Cóż ja takiego uczyniłem naturze, że tak mnie potraktowała! – wykrzykiwał. – Co takiego zrobiłem?

– Czy nie mógłbyś schować tego wstrętnego ogona?! – mówiła pani Ratonna.

– Nie mogę, ciociu!

– A więc obetnij go, idioto! Obetnij go!

Nawet kucharz Rata zaofiarował się przystąpić do tej operacji, lecz wstawiła się za nim gosposia Ratana. A przecież szef kuchni z pewnością umiałby przyrządzić ogon witlinka w sposób jak najbardziej niezrównany. Jakim przysmakiem byłby on na takie święto!

Święto w Ratopolis? Tak, moje drogie dzieci! Również rodzina Ratonów nosiła się z zamiarem wzięcia udziału w tym wielkim zgromadzeniu. Czekano już tylko na powrót Ratiny, aby móc wyruszyć.

W tym właśnie momencie u bramy domu zatrzymała się kareta. Był to pojazd wróżki Firmenty, ubranej w strój z brokatu i złota, która przybyła z wizytą do swoich protegowanych. Jej przyjaźń do tej rodziny ani trochę nie osłabła. Jeśli śmiała się czasem z komicznych ambicji Ratonny, ze śmiesznej próżności Raty, z głupstw Ratana i lamentów kuzyna Ratégo, to doceniała mądrość Ratona, uwielbiała czarującą Ratinę i koniecznie chciała doprowadzić do tego małżeństwa. W jej obecności nawet pani Ratonna nie ośmielała się krytykować młodego człowieka, nie będącego nawet księciem!

Powitano więc wróżkę, nie szczędząc podziękowań za wszystko, co już zrobiła i czego jeszcze dokona.

– Właśnie na panią czekaliśmy, droga pani wróżko! – powiedziała pani Ratonna. – Ach, kiedy wreszcie zostanę damą?

– Cierpliwości, cierpliwości! – odpowiedziała Firmenta. – Musi pani przejść ostatnie szczeble, a to wymaga czasu.

– Lecz czy nie można tego przyspieszyć?

– Natura jest temu przeciwna.

– To dlaczego chce także, żebym miał ogon witlinka, kiedy z całą pewnością zostałem szczurem?! – wykrzyknął kuzyn, czyniąc rozpaczliwą minę. – Pani wróżko, czy nie mogłaby mnie pani od niego uwolnić?

– Niestety nie! – odpowiedziała Firmenta. – Ten ogon stanowi część pańskiej osobowości. Postaram się, aby zniknął podczas następnej transformacji. Doprawdy, nie ma pan szczęścia! Przyczyną tego jest prawdopodobnie pańskie nazwisko – Raté.19 Miejmy jednak nadzieję, że nie będzie pan miał ogona szczura, kiedy zostanie pan ptakiem.

– Och! – krzyknęła pani Ratonna. – Kiedy już się tam znajdziemy, chciałabym zostać królową ptaszarni!

– Ja królem drobiu! – dorzucił Rata.

– A ja tłustą indyczką nadziewaną truflami! – naiwnie rzekła gosposia Ratana.

– Będziecie, czym będziecie – ostudził ich Raton. – Jeśli chodzi o mnie, jestem szczurem i pozostanę nim bez wątpienia. Lepiej być szczurem, niż stracić pióra jak wiele znajomych mi ptaków!

W tym momencie drzwi otworzyły się i ukazał się w nich młody Ratin, blady i w potarganym ubraniu. W kilku słowach opowiedział historię porwania oraz w jaki sposób Ratina wpadła w pułapkę perfidnego Gardafoura.

– Więc to tak – rzekła wróżka. – Chcesz dalej walczyć, przeklęty czarnoksiężniku! Zgoda! Spróbujemy się!

VIII

ak, drogie dzieci, całe Ratopolis świętowało i wy też bawiłybyście się świetnie, gdyby rodzice was tam zaprowadzili. Wyobraźcie sobie! Wszędzie szerokie bramy z barwnymi transparentami, nad ulicami łuki triumfalne z zieleni, domy udekorowane tkaninami, fajerwerki w górze, muzyka na każdym skrzyżowaniu i, proszę mi wierzyć, okazało się, że szczury są bardzo umuzykalnione. Posiadają słodkie głosiki, porównywalne do dźwięku fletu, o niemożliwym do opisania wyrazie. Kiedy śpiewały, myślano, że gra orkiestra dęta Z jakim wyczuciem wykonywały one dzieła swoich kompozytorów: Rassiniego, Ragnera, Rasseneta20 i wielu innych mistrzów!

Największy jednak podziw wzbudziłby w was pochód wszystkich szczurów świata i tych, którzy nie będąc szczurami, zasłużyli sobie na to miano.

Widać w nim szczury które, niczym Harpagon,21 dźwigają pod łapką drogocenne kasetki skąpca; wyleniałe, stare wiarusy, z których wojna uczyniła bohaterów – wciąż gotowi rzucić się na ludzki rodzaj dla zdobycia jeszcze jednej belki na pagonie; szczury z trąbką, z nosem przypominającym ogon, udające żuawów afrykańskich;22 szczury kościelne, uniżone i skromne; szczury piwniczne, mające zwyczaj zapełniać swoje pyszczki na państwowy koszt; wreszcie niezliczone zastępy tych miłych szczurów wykonujących taneczne pas i contre-pas,23 posuwających się tanecznym krokiem baletu operowego.

Pośród tego pochodu wielkiego świata znajdowała się rodzina Ratonów w towarzystwie wróżki. Ona jednak nie zwracała uwagi na to wspaniałe widowisko. Cały czas myślała o biednej Ratinie, pozbawionej zarówno miłości swoich rodziców jak i miłości narzeczonego!

Orszak dotarł do głównego placu. Pułapka w dalszym ciągu tkwiła pod kołyską, ale po Ratinie nie było śladu. Z pewnością wywieziono ją daleko, bardzo daleko.

– Oddajcie mi moją córkę! – krzyczała pani Ratonna, której głównym celem stało się odnalezienie dziecka.

Jej rozpacz wywoływała prawdziwą litość, rzucała całun boleści na rozbawione miasto!

Wróżka bezskutecznie usiłowała ukryć swój gniew na Gardafoura. Widać to było po jej zaciśniętych ustach, po oczach, które straciły zwykłą słodycz.

W głębi placu powstał wielki tumult. Był to pochód książąt, hrabiów, markizów we wspaniałych szatach, słowem najświetniejszych panów, otoczonych wszelkiego rodzaju strażami.

Na czele głównej grupy rzucał się w oczy książę Kissador, rozdający wokół uśmiechy i protekcyjne pozdrowienia wszystkim swoim pochlebcom. Za nim, otoczona służbą, słaniała się śliczna, biedna szczurzyca. Była to Ratina, tak strzeżona, że nawet nie mogła marzyć o ucieczce. Jej piękne oczy wypełnione łzami mówiły więcej, niż ja mógłbym to oddać słowami. Idący obok Gardafour nie spuszczał z niej wzroku. Ach, tym razem mu się nie wymknie!

– Ratino… córeczko!

– Ratino… najdroższa! – wykrzykiwali na zmianę Ratonna i Ratin, którzy na próżno usiłowali się do niej zbliżyć.

Trzeba było słyszeć szyderstwa, którymi książę Kissador pozdrawiał rodzinę Ratonów, jakie prowokujące spojrzenia Gardafour rzucał Firmencie. Ta nieudolna czarodziejka została pokonana! Czarnoksiężnik, mimo że był pozbawiony swojej magicznej mocy, zatriumfował, posługując się prostym fortelem, zwykłą pułapką na szczury. W tym samym czasie panowie gratulowali księciu jego nowej zdobyczy. Z jaką próżnością głupiec przyjmował te komplementy, pozostawiam to waszej domyślności!

Wtem nagłym ruchem wróżka wyciągnęła ramię, poruszyła różdżką i oto dokonała się nowa metamorfoza!

Co prawda, z powodu podagry, ojciec Raton pozostał szczurem, ale pani Ratonna zamieniona została w papugę, Rata w pawia, Ratana w gęś, a kuzyn Raté w czaplę. Lecz, kolejny raz, pech go nie opuścił: zamiast pięknej, ptasiej kity, spod upierzenia wyglądał nędzny szczurzy ogon!

W tym samym momencie z grupy możnych wzleciała w powietrze gołębica – to Ratina!

Gdyby można było oddać osłupienie księcia Kissadora i wściekłość Gardafoura! Wszyscy dworzanie i cała służba rzucili się w pościg za Ratiną, która oddalała się, machając skrzydłami.

Lecz oto inna sceneria. Główny plac Ratopolis zastąpił teraz uroczy pejzaż, którego ramy stanowiły wysokie drzewa. Z różnych zakątków nieba przybywały tysiące ptaków, aby powitać swoich nowych powietrznych braci.

Kiedy pani Ratonna, zadowolona ze swojego upierzenia, szczęśliwa
w swojej paplaninie, oddawała się wyszukanym rozmowom, służąca Ratana, czerwona ze wstydu że jest gęsią, sama już nie wiedziała, gdzie ma się schować.

Jeśli chodzi o Ratę – dom24 Ratę, proszę! – puszył się, jakby naprawdę całe życie był pawiem. Tymczasem biedny kuzyn, chowając ten szczurzy ogon, który mu pozostał, powtarzał szeptem:

– Stracony raz jeszcze! Stracony na zawsze!

Niebo było rozświetlone najpiękniejszymi światłami, wyglądało jakby było oblane blaskami zorzy polarnej. Liście drzew stały się świecące i przybrały postać gwiazd, drżących delikatnie na lekkim wietrzyku, którego tchnienia ukazywały je w tysiącach barw.

Lecz oto jakaś gołębica przecięła niebo, wydając ciche okrzyki radości, wykonała kilka eleganckich kółek i siadła delikatnie na ramieniu pięknego młodzieńca.

To urocza Ratina; można było usłyszeć, jak trzepocząc skrzydłami, szeptała do ucha narzeczonego:

– Kocham cię, mój Ratinie!… Kocham cię!

IX

dzie to się znaleźliśmy, drogie dzieci? Tak, w dalszym ciągu w jednym z tych krajów, którego nie znam, więc nazwy jego nie mogę wam podać. Lecz było tam bardzo pięknie i zachęcam was abyście, to miejsce odwiedzili. Swoimi rozległymi krajobrazami obramowanymi tropikalnymi drzewami, świątyniami architektury buddyjskiej, odcinającymi się nazbyt wyraźnie od błękitu nieba, przypominało trochę Indie, a jego mieszkańcy Hindusów. Można było tam zobaczyć ludzi zanurzających się w świętych rzekach, aby wielbić Wisznu, pijąc z jego czary!

Oto karawanseraj,25 rodzaj obszernej oberży dostępnej dla każdego wędrownika. Właśnie tutaj zebrała się w komplecie rodzina Ratonów, która zgodnie z radą Firmenty udała się w podróż. Istotnie, aby uniknąć zemsty księcia i wściekłości czarnoksiężnika, zanim nie nabrał sił, najpewniej było opuścić Ratopolis. Ratonna, Ratana, Ratina, Rata i Raté w dalszym ciągu byli zwykłymi ptakami. Kiedy staliby się drapieżnikami, niewesoło byłoby mieć z nimi do czynienia.

Tak, byli zwykłymi ptakami, pośród których najbardziej pokrzywdzona czuła się, będąca gęsią, Ratana. Teraz przechadzała się samotnie po podwórku karawanseraju. Słychać było jej płaczliwy głos, mogący poruszyć nawet najtwardsze serca. Zdawało się nawet, że wyśpiewuje swoje nieszczęście.

– Co za los! Co za los! – skarżyła się. – Po eleganckim pstrągu, szczurzycy, która umiała się podobać, zostać gęsią, gęsią domową, jedną z tych gęsi podwórkowych, którą byle jaki kucharz może nadziać zwyczajnymi kasztanami!

I wracając do tej myśli, dodawała:

– Kto wie, może nawet mój mąż wpadnie na ten pomysł? Jak on mnie teraz lekceważy! No cóż, nie można wymagać, aby taki majestatyczny paw miał jakikolwiek wzgląd na pospolitą gęś! Ach, jestem bardzo nieszczęśliwa!

Pomyślawszy chwilkę i położywszy łapkę na głowę, dodała:

– Gdybym chociaż była indyczką, byłabym bardziej dystyngowana! Lecz nic z tego! Nie podobam się już Racie.

Szczytem zaś było pojawienie się na podwórku pyszałkowatego Raty. Rzeczywiście był to piękny paw! Ruszał swoim mieniącym się, wielokolorowym pióropuszem. Nastroszył swoje pióra, które wydawały się być haftowane kwiatami i wysadzane drogocennymi kamieniami. Rozłożył szeroko swój wspaniały wachlarz piór i frędzle kryjące lotki ogonowe. Jakże taki wspaniały ptak mógłby zainteresować się gęsią, tak mało pociągającą w swoim szaro-popielatym upierzeniu i brunatnym grzbiecie.

– Rato! Mój drogi! – zawołała.

– Kto ośmiela się wymieniać moje imię? – zapytał paw.

– Ja!

– Gęś! Kim jest ta gęś?

– Jestem twoją Rataną!

– Co? To straszne! Proszę mi zejść z drogi!

– Mój drogi Rato…

– Powiedziałem: nie! Nie wiem, kim jesteś i nie chcę ciebie znać!

Doprawdy próżność często podpowiada głupoty!

A przykład szedł zarozumialcowi z góry. Czy jego chlebodawczyni, Ratonna, miała więcej rozsądku? Czyż nie traktowała swojego męża Ratona równie lekceważąco jak Rata traktował Ratanę?

Właśnie nadchodziła w towarzystwie męża, córki, Ratina i kuzyna Ratégo.

Ratina jako gołębica była urocza. Miała piękne niebieskawo-siwe upierzenie; złotawą zieleń o zmieniającym się połysku pod szyją; pierś czerwieni weneckiej26 i białą plamę na każdym skrzydle.

Ratin wydawała się pożerać ją oczyma! A ona gruchała melodyjnie, latając wokół młodzieńca!

Szanowny ojciec, wsparty na kuli, spoglądał na córkę z uwielbieniem. Jakaż ona była piękna! Lecz czy nie było oczywiste, że pani Ratonna uważała się za o wiele piękniejszą?

Tak, natura wiedziała, co czyni, zamieniając ją w papugę. Paplała, wciąż paplała! Sposobem, w jaki rozstawiała swój ogon, doprowadzała do zazdrości samego dom Ratę. Gdybyście ją widzieli, jak się wystawiała do słońca, aby połyskiwało żółte upierzenie jej szyi, jak stroszyła swoje zielone pióra i siwawe lotki! W istocie był to jeden z najwspanialszych gatunków orientalnych papug.

– Czy jesteś zadowolona ze swojego wcielenia, moja bobonne?27 – zapytał Raton.

– Nie ma tutaj żadnej bobonne! – odparła oschłym tonem. – Proszę zwracać się do mnie z należytym szacunkiem i nie zapominać o dystansie, który nas teraz dzieli.

– Ja! twój mąż?…

– Szczur mężem papugi! Jesteś pan szaleńcem, mój drogi!

I pani Ratonna nadymała się jeszcze bardziej pretensjonalnie, podczas gdy Rata puszył się przed nią.

Raton dał przyjacielski znak służącej, która nic nie straciła w jego oczach, po czym rzekł do siebie: “Kobiety! Ach te kobiety! Widzicie, co się dzieje, kiedy próżność przewraca im w głowach – zresztą bez tego też! Trzeba do tego podchodzić filozoficznie…”

A co podczas tej sceny rodzinnej robił kuzyn Raté? Szczerze mówiąc, pod pewnym względem miał niejako prawo skarżyć się na niesprawiedliwość losu. Jak to!? Zawsze ten dodatek, który nie był przypisany jego gatunkowi! Być szczurem z ogonem witlinka, a później czaplą z ogonem szczura! Więcej, jeśli miałoby to tak trwać w miarę wspinania się po szczeblach rozwoju, byłaby to rzecz godna pożałowania!

Nieszczęśnik nie przerywał narzekania. Jego wujek Raton i jego kuzynka, która miała dobre serce, na próżno starali się go pocieszyć.

Siedział na jednej łapie w kącie podwórka, pokazując przód ciała, którego biel odcinała się od czarnych piórek i siwego upierzenia, odchylając melancholijnie do tyłu swój czub.

– Nie, wujku Ratonie – odpowiadał. – Nie, kuzynko Ratino, zostawcie mnie!

I szukał schronienia, aby nie widziano wysuwającego się ogona gryzonia! Doprawdy, spieszno mu było zostać człowiekiem, spodziewał się bowiem, że nareszcie pozbędzie się tej ozdoby w postaci ogona, będącej cechą zwierzęcości.

Powstała kwestia, czy kontynuować dalej podróż celem podziwiania wspaniałości krajobrazu w całym jego pięknie, czy też nie.

Tymczasem pani Ratonna, podobnie zresztą jak dom Rata, podziwiali jedynie samych siebie. Ani jedno, ani drugie nie oglądało niepowtarzalnych krajobrazów. Szukali jedynie lustra, aby się w nim przeglądać i tłumu, który by ich podziwiał.

Toteż z powodu tej słabostki pragnęli udać się do miasta lub miasteczka, gdzie mogli popisywać się swoimi wdziękami i upajać się pochlebstwami – wprost przeciwnie do młodego Ratina i jego miłej gołębicy, którym odludzie oferowało tyle uroków!

Właśnie dyskutowano nad tym, kiedy nowa osoba pojawiła się w drzwiach karawanseraju.

Był to jeden z miejscowych przewodników, ubrany na sposób hinduski, który przyszedł zaofiarować swoje usługi podróżnym.

– Przyjacielu – zapytał go Raton – czy jest w okolicy coś godnego zwiedzenia?

– Cud, który nie ma sobie równego – odpowiedział przewodnik. – Wielki sfinks28 pustkowia.

– Pustkowie! – prychnęła lekceważąco pani Ratonna.

– Przecież nie przyjechaliśmy zwiedzać jakiegoś pustkowia! – dorzucił dom Rata.

– Och! – odpowiedział przewodnik. – Dzisiaj nie będzie to pustkowie, bo jest święto sfinksa i ze wszystkich stron świata przyjeżdżają go czcić.

Był to wystarczający powód, aby przekonać nasze pyszałkowate ptaki do odwiedzenia tego miejsca. Dla Ratiny i jej narzeczonego nie miało to większego znaczenia, gdzie ich poprowadzą, pod warunkiem, że będą razem! Jeśli idzie o kuzyna Ratégo i tę biedną gęś, Ratanę, pustkowie byłoby dla nich najlepszym miejscem do ukrycia się.

– W drogę! – powiedziała pani Ratonna.

– W drogę! – powtórzył przewodnik.

Chwilę później wszyscy opuścili karawanseraj, nie domyślając się, że przewodnikiem był czarnoksiężnik Gardafour, który, przebrany nie do poznania, wciągał ich w nową zasadzkę.

X

o to był za wspaniały sfinks, nieskończenie piękniejszy od sfinksa egipskiego, który jednakże posiada światową sławę. Nazywano go sfinksem Romiradoura29 i był on ósmym cudem świata.

Ratonowie przybyli na skraj rozległej równiny, otoczonej gęstymi la-sami, u stóp łańcucha gór pokrytych wiecznymi śniegami.

Wyobraźcie sobie pośrodku tej równiny posąg wykuty w marmurze, przedstawiający zwierzę. Spoczywał ono na łące, z twarzą uniesioną, skrzyżowanymi przednimi łapami, ciałem wyciągniętym jak wzgórze. Mierzył co najmniej pięćset stóp30 długości i sto szerokości a głowa jego wznosiła się osiemdziesiąt stóp nad ziemią.

Sfinks ten miał równie zagadkowy wygląd, jak znani jego pobratymcy. Nie zdradził nigdy swojej odwiecznej tajemnicy. A przecież jego obszerny mózg dostępny był dla każdego zwiedzającego. Wchodziło się do niego drzwiami umieszczonymi między łapami. Wewnętrzne schody prowadziły do jego oczu, uszu, nosa, ust, a także gęstego lasu włosów porastających czaszkę.

Poza tym, abyście lepiej mogli zdać sobie sprawę z wielkości tego monstrum, powiem wam, że dziesięć osób mieściło się wygodnie w jego oczodole, trzydzieści w małżowinie usznej, czterdzieści między chrząstkami nosa, sześćdziesiąt w ustach, gdzie można byłoby wydać bal, a w jego włosach, gęstych jak amerykański las, mieściła się setka. Zewsząd zjeżdżano się, nie żeby z nim porozmawiać, bo nie odpowiadał, pewnie w obawie przed pomyłką, lecz aby go zwiedzić tak, jak zwiedza się pomnik świętego Karola31 na jednej z wysp jeziora Majeur. Tylko że ten tak znany i czczony pomnik nie dorastał mu nawet do pięt.

Drogie dzieci, nie będę dłużej zatrzymywał się nad opisem tego cudu, będącego dowodem ludzkiego geniuszu. Ani piramidy egipskie, ani wiszące ogrody Babilonu, ani kolos z Rodos, ani aleksandryjska latarnia,32 ani nawet wieża Eiffla nie mogły być do niego porównywane. Kiedy geografowie zainteresują się w końcu krajem, w którym znajduje się wielki sfinks Romiradoura, radzę wam go poznać i mam nadzieję, że w czasie wakacji pojedziecie go zobaczyć.

Gardafour oczywiście znał sfinksa i tam właśnie prowadził Ratonów. Skłamał bezczelnie, mówiąc im, że ma się tutaj odbyć wielki festyn. Tym szczególnie dokuczył pawiowi i papudze! Wspaniały sfinks w ogóle ich nie interesował! Po prawdzie Gardafour nie przejmował się więcej skargami, których pani Ratonna i dom Rata nie zapominali mu zgłaszać!

Jak się domyślacie, czarnoksiężnik i książę Kissador uknuli spisek. Książę oczywiście też tam był, ukryty z setką swojej straży na skraju sąsiedniego lasu. W chwili, kiedy Ratonowie znaleźliby się we wnętrzu sfinksa, mieli zostać tam złapani niczym w pułapce na szczury.

Gdyby stu ludziom nie udało się pochwycić pięciu ptaków, szczura
i zakochanego młodzieńca, oznaczałoby to, że są oni chronieni przez jakąś nadnaturalną siłę.

Czekając na przybyszów, książę chodził tam i z powrotem, okazując najwyższe zniecierpliwienie. Przegrać podboje o piękną Ratinę! Ach, jakżeby się zemścił na tej rodzinie, gdyby Gardafour posiadał swoją moc! Lecz cóż chcecie! Czarnoksiężnik był jej pozbawiony i musiał czekać jeszcze kilka tygodni, aby ją odzyskać.

Tym razem jednak wszystko było tak dokładnie przygotowane, że ani Ratina, ani nikt z jej bliskich nie mógł wymknąć się swojemu prześladowcy.

W tej chwili na czele małej karawany ukazał się Gardafour. Książę w otoczeniu swojej straży trwał w pogotowiu.

XI

jciec Raton, mimo swojej podagry, maszerował żwawo. Gołębica, rysując na niebie duże koła, od czasu do czasu spoczywała na ramieniu Ratina. Papuga fruwała z drzewa na drzewo, unosząc się co chwilę i wyglądając obiecywanego tłumu. Paw starannie złożył swój ogon w obawie przed kolcami, podczas gdy Ratana kołysała się na swoich szerokich łapach. Za nimi kroczyła czapla z opuszczonym dziobem, rozbijając wściekle powietrze swoim szczurzym ogonem. Próbowała wsadzić go do kieszeni, chciałem powiedzieć – pod swoje skrzydło, musiała jednak zrezygnować, ponieważ ogon był zbyt krótki.

W końcu podróżnicy znaleźli się u stóp sfinksa. Nigdy nie widzieli czegoś równie pięknego.

Mimo to pani Ratonna i dom Rata przepytywali przewodnika:

– Gdzie ten wielki światowy mityng, który nam obiecałeś?

– Wspinajcie się, a kiedy dotrzecie do głowy potwora – odpowiedział czarnoksiężnik – będziecie dominować nad tłumem i będziecie widoczni w promieniu kilku mil.

– W takim razie wchodźmy szybko! – zawołała pani Ratonna.

– Wchodźmy! – odparł Gardafour.

Wszyscy, bez najmniejszego podejrzenia, weszli do środka. Nawet nie zauważyli, że przewodnik został na zewnątrz, zamknąwszy za nimi drzwi znajdujące się między łapami olbrzymiego zwierzęcia.

Wewnątrz panował półmrok dzięki światłu wślizgującemu się przez otwory twarzy, umieszczone wzdłuż wewnętrznych schodów. Już po chwili można było widzieć szanownego Ratona spacerującego między ustami sfinksa, panią Ratonnę lecącą na czubek nosa, gdzie figlowała kokieteryjnie, dom Ratę na szczycie czaszki, rozpościerającego ogon zaćmiewający promienie słońca.

Młodzi, Ratin i Ratina, umieścili się w małżowinie prawego ucha, gdzie szeptali sobie najczulsze słówka.

Ratana trzymała się w prawym oku, skąd nie można było dojrzeć jej skromnego upierzenia. W lewym oku siedział kuzyn Raté, usiłując ukryć swój wstydliwy ogon.

Z tych różnych punktów twarzy Ratonowie mieli doskonałą możliwość podziwiania wspaniałej panoramy, rozciągającej się po najdalszy kraniec horyzontu.

Pogoda była wspaniała. Ani jednej chmurki na niebie, ani jednej mgiełki na ziemi.

Nagle na skraju lasu pokazała się jakaś ruszająca się masa. Posuwała się, zbliżała. Czyżby to byli wielbiciele sfinksa Romiradoura?

Nie! To byli ludzie uzbrojeni w piki, miecze, łuki, kusze; szli zwartym szeregiem. Mogli mieć tylko złe zamiary.

Istotnie, na ich czele widać było księcia Kissadora, za nim czarnoksiężnika, który zrzucił swoje szaty przewodnika. Rodzina Ratonów poczuła się zgubiona, z wyjątkiem tych, którzy posiadali skrzydła i mogli ulecieć w przestworza.

– Uciekaj, droga Ratino – krzyczał jej narzeczony. – Uciekaj!… Zostaw mnie w rękach tych nikczemników!

– Nigdy cię nie opuszczę! – odpowiedziała Ratina.

Istotnie, było to dosyć niebezpieczne. Strzała mogłaby przebić gołębicę, podobnie jak papugę, pawia, gęś i czaplę. Lepiej było schować się w czeluści sfinksa. Mogło im się udać wymknąć pościgowi gwardzistów i z zapadnięciem nocy uciec sekretnym wyjściem, nie obawiając się kuszników księcia.

Ach, jaka szkoda, że Firmenta nie towarzyszyła swoim podopiecznym w czasie ich podróży!

Tymczasem młodzieniec miał pomysł, bardzo prosty, jak wszystkie dobre pomysły: trzeba było zabarykadować drzwi od wewnątrz, co zresztą natychmiast uczynił.

Był ku temu czas najwyższy, gdyż książę Kissador, Gardafour i gwardziści, zatrzymawszy się kilka kroków od sfinksa, nawoływali więźniów do poddania się.

Zdecydowane “nie”, jakie wyszło z ust potwora, było jedyną odpowiedzią, jaką otrzymali.

Wobec tego gwardziści rzucili się do drzwi i, kiedy zaatakowali je olbrzymimi kawałami skał, widać było, że te lada moment ustąpią.

Nagle włosy sfinksa otoczyły lekkie opary, a kiedy się rozwiały, uwalniając się z ostatnich ich kłębów, na głowie Romiradoura stanęła wróżka Firmenta.

Gwardziści stanęli, a potem cofnęli się przed tym cudownym zjawiskiem. Jednak Gardafour powiódł ich z powrotem do ataku i deski drzwi zaczęły drżeć pod ciosami.

Nie można już było dłużej czekać na tę niezwyczajną interwencję, która wreszcie doszła do skutku i to z całą mocą.

Rzeczywiście, wróżka opuściła ku ziemi drżącą w jej dłoni różdżkę…

I wtedy z rozwalonych drzwi nastąpił nieoczekiwany atak.

Na gwardzistów rzuciły się tygrysica, niedźwiedź i pantera. Tygrysicą o płowej sierści była Ratonna, Rata stał się niedźwiedziem o zjeżonej sierści i wyciągniętych pazurach. Ratana była panterą. Jak ona skakała! Ta ostatnia metamorfoza zmieniła trzy ptaki w drapieżne zwierzęta.

W tym samym czasie Ratina zamieniła się w elegancką łanię a kuzyn Raté przyjął formę osła, który ryczał straszliwym głosem. Ale spójrzcie! – co za przeklęty los! – zachował swój czapli ogon i teraz ten ptasi pióropusz dyndał na końcu jego zadu! Doprawdy, niepodobna uciec przed swoim przeznaczeniem.

Na widok tych wspaniałych drapieżników gwardziści nie zastanawiali się ani chwili: uciekali jakby się paliło. Nic nie było w stanie ich zatrzymać, tym bardziej, że książę Kissador i Gardafour pierwsi dali przykład. Jak się okazało, nie odpowiadało im być pożartymi żywcem.

Księciu i czarnoksiężnikowi udało się dopaść lasu, ich gwardziści nie mieli tyle szczęścia. Tygrysica, niedźwiedź i pantera zagrodziły im drogę. Nieszczęśnicy wpadli na pomysł schronienia się we wnętrzu sfinksa i wkrótce widać ich było chodzących tam i z powrotem w jego wielkich ustach.

Nie był to jednak najlepszy pomysł, o czym przekonali się, niestety, zbyt późno.

Wróżka Firmenta znowu użyła swojej różdżki i w powietrzu rozległ się niesamowity ryk, niczym uderzenie gromu, wypełniający przestworza.

Sfinks zmienił się w lwa.

I to jakiego! Zjeżona grzywa, oczy rzucające błyskawice, olbrzymie szczęki, rozpoczynające straszliwe dzieło… Chwilę później nie pozostał ani jeden gwardzista księcia Kissadora, wszyscy zostali zmiażdżeni zębami niesamowitego stwora.

Firmenta zeskoczyła lekko na ziemię. U jej stóp płaszczyły się tygrysica, niedźwiedź i pantera, jak to zwykły czynić dzikie zwierzęta na widok swojej treserki.

Od tego czasu sfinks został lwem Romiradoura.

XII

inął jakiś czas. Rodzina Ratonów ostatecznie osiągnęła formę człowieczą – z wyjątkiem ojca, który ze swoją podagrą i filozofią pozostał szczurem. Inni na jego miejscu czuliby się obrażeni, uskarżali na niesprawiedliwość losu, przeklinali go. On uśmiechał się – wydawał się szczęśliwy, że nie musi zmieniać swoich nawyków.

Co by nie powiedzieć – szczur, ale jednak bogaty pan. Ponieważ jego żona nie zgodziła się zamieszkać w starym serze w Ratopolis, on zamieszkał we wspaniałym pałacu, w wielkim mieście, stolicy nieznanego jeszcze kraju, co bynajmniej nie uczyniło go bardziej dumnym. Dumę, a raczej próżność, pozostawił pani Ratonnie, która teraz została księżną. Trzeba było ją widzieć jak, przechadzając się po swoich apartamentach – stanowiła duże zagrożenie dla zwierciadeł – nieustannie się przeglądała.

Tego dnia diuk33 Raton z największą starannością szczotkował sobie sierść i dokonywał toalety, jaka obowiązuje szczura. Diuczessa34 włożyła na siebie swoje najpiękniejsze ozdoby: suknię w deseń z gałązkami, wykonaną ze strzyżonego weluru, chińskiej krepy, surahu,35 pluszu, satyny, brokatu i mory; tren wyszywany gagatami,36 szafirami, perłami, długi na kilka łokci, zastępujący jej różne ogony, które nosiła zanim została damą; błyszczące diamenty; koronki tak delikatne, tak bogate, że lepszych nie utkałaby sama Arachne;37 kapelusz Rembrandta,38 na którym piętrzył się kłąb kwiatów; słowem wszystko, co najmodniejsze.

Ale dlaczego, zapytacie pewnie, przywdziała te luksusowe stroje? Ponieważ tego właśnie dnia miała się odbyć w kaplicy pałacu uroczystość zaślubin czarującej Ratiny z księciem Ratinem. Tak, został on bowiem księciem, aby spodobać się teściowej. A jak? Kupując, rzecz jasna, tytuł książęcy. Oczywiście, tytuły książęce, jakie by nie były marne, są bez wątpienia dostatecznie drogie! Dlatego też Ratin poświęcił na ten cel część pieniędzy uzyskanych za perłę – pewnie już zapomnieliście o sławetnej perle znalezionej w muszli Ratiny – która warta była fortunę!

Był więc bogaty. Mimo to jednak nie myślcie, że bogactwo uderzyło mu do głowy – ani jemu, ani jego narzeczonej, która już wkrótce, poślubiając go, miała zostać księżną. Bynajmniej. Jak wielką księżną by nie była jej matka, ona miała pozostać na zawsze skromną dziewczyną, którą dobrze znacie, i w której książę Ratin był zakochany bardziej niż zwykle. Była taka śliczna w swojej białej sukience, przybranej kwiatami pomarańczy.

Oczywiste jest również, że i wróżka Firmenta przybyła uczestniczyć w uroczystości zaślubin, które były po trosze również jej dziełem.

Tak więc nastał wielki dzień dla całej rodziny. Nawet dom Rata był wspaniały. Przy wszystkich swoich zaletach byłego kucharza całkiem po prostu stał się politykiem. Posiadał frak, który zresztą kosztował go fortunę, gdyż przewracając go na drugą stronę, otrzymać było można strój senatora – co w efekcie było bardzo korzystne.

Ratana nie była już głupią gąską, tylko, ku swojej wielkiej satysfakcji, damą do towarzystwa. Jej małżonek porzucił wszystkie swoje poprzednie pogardliwe maniery. Powrócił całkowicie do żony i wydawał się nawet nieco zazdrosny o wszystkich mężczyzn krążących wokół niej.

Co do kuzyna Ratégo… Powinien był właśnie nadejść. Gdy się zjawi, będziecie mogli ocenić go według własnego uznania.

Wszyscy goście zebrali się w wielkim oświetlonym salonie, napełnionym wonią kwiatów, ozdobionym najdroższymi meblami, obitym tkaninami, jakich nie robi się już w dzisiejszych czasach, ponieważ, otaczając szyby, nie czynią ich ciężkimi i mogą przepuszczać światło.

Zjechano ze wszystkich stron, aby uczestniczyć w zaślubinach księcia Ratina. Wielcy panowie i panie postanowili stworzyć orszak dla czarującej pary. Majordomus39 zaanonsował, że wszystko jest gotowe do uroczystości. Tak więc zaczynała się najwspanialsza defilada, jaką tylko można było sobie wyobrazić, podążająca w kierunku kaplicy.

Rozległa się melodyjna muzyka, wykonywana przez orkiestry ukryte pod kobiercami kwiatów. Miało się wrażenie, że kwiaty same grają tryumfalnego marsza na część młodych narzeczonych.

Przemarsz tego wspaniałego orszaku trwał godzinę. Aż wreszcie, w ostatniej grupie, pojawił się kuzyn Raté.

Uroczy młody człowiek ubrany był według najnowszej mody: miał na sobie elegancki dworski płaszcz oraz kapelusz ozdobiony wspaniałym piórem, zamiatającym podłogę przy każdym skłonie.

Kuzyn był obecnie markizem i nie przynosił już wstydu rodzinie. Miał zadowoloną minę i prezentował się z gracją. Był zasypywany komplementami. Ogólnie biorąc, miał dobry charakter i przyjmował je z pewnym onieśmieleniem. Mimo to w jego postawie można było zaobserwować pewien smutek, a uwaga jego była nieznacznie czymś zaabsorbowana. Spuszczał często oczy i zawsze zwracał się przodem do tych, którzy nadchodzili. Skąd się brała ta rezerwa? Czyż nie był on człowiekiem równym każdemu księciu na dworze?

Ustawiony według swej rangi w orszaku, szedł miarowym krokiem, krokiem uroczystym. Być może lubił zostawać w tyle… Lecz nie, minął innych panów i, doszedłszy do rogu salonu, był zmuszony obrócić się, aby podnieść… O zgrozo!

Między połami jego surduta, pod wytwornym płaszczem, oczom wszystkich ukazał się ogon – ogon osła! Na próżno usiłował on ukryć to hańbiące świadectwo swej wcześniejszej przemiany! Można chyba zaryzykować stwierdzenie, że nie dane mu było już nigdy uwolnić się od niego!

Tak to jest moje dzieci – kiedy już raz zaczniemy źle swoje życie, bardzo trudno jest powrócić na dobrą drogę. Kuzyn Raté stał się człowiekiem. Dotarł do ostatniego szczebla drabiny. Nie mógł już liczyć na żadną metamorfozę, która uwolniłaby go od tego ogona. Zatrzymał go aż do końca swych dni.

Biedny kuzyn Raté!

XIII

lub księcia Ratina i księżniczki Ratiny odbył się z przepychem godnym tej pięknej młodej pary, jakby stworzonej dla siebie.

Wracając z kaplicy, orszak szedł w tym samym nienagannym szyku – cóż za szlachetność postawy, którą spotyka się jedynie wśród ludzi wysokiej klasy.

Gdyby jednak znalazł się ktoś, kto zarzuciłby, że wszyscy ci wielcy panowie byli jedynie parweniuszami,40 którzy zgodnie z prawami metempsychozy przeszli przez najniższe fazy – będąc bezdusznymi mięczakami, głupimi rybami, bezmózgowymi ptakami, bezrozumnymi czworonogami – to, patrząc na nich, musiałby pozbyć się wszelkich wątpliwości co do ich pochodzenia. Z drugiej strony jednak dobrych manier uczyć trzeba się tak samo, jak historii czy geografii. Wystarczy się tylko przyłożyć. Niemniej jednak, gdyby człowiek pamiętał, czym był w przeszłości, byłby skromniejszy, a ludzkość tylko by na tym skorzystała.

Po uroczystości zaślubin wszyscy zasiedli w wielkiej sali pałacu do wspaniałego posiłku. Powiem wam tylko, że jedzono ambrozję41 przyrządzoną przez najlepszych kucharzy, pito nektar zaczerpnięty z najwspanialszych piwnic Olimpu.42

Uwieńczeniem uroczystości był bal, na którym piękne bajadery43 i pełne gracji tancerki egipskie, odziane w orientalne stroje, zachwyciły prześwietne zgromadzenie porywającymi występami baletowymi.

Następnie, zgodnie z przyjętym zwyczajem, książę Ratin z żoną, otworzyli bal kadrylem,44 w którym Wielkiej Księżnej Ratonnie towarzyszył pan z królewskiego rodu. Za nimi podążał dom Rata w towarzystwie pewnej ambasadorowej, oraz Ratana prowadzona przez samego bratanka Wielkiego Elektora.45

Co do kuzyna Ratégo, długo wahał się nad wyborem. Mimo że wymagało to od niego trzymania się na baczność, nie ośmielił się on jednak zaprosić żadnej czarującej damy, której z radością zaoferowałby ramię zamiast swojej ręki. Wreszcie zdecydował się poprosić do tańca uroczą, bardzo dystyngowaną hrabinę. Ta miła dama przyjęła jego propozycję… być może niezbyt rozsądnie i oto nowa para rzuciła się w wir walca Gungla.46

Jakie były tego skutki? Już wkrótce zabrakło miejsca! Na próżno biedny kuzyn Raté usiłował schować pod pachą swój ośli ogon, tak jak tancerki robią to z trenem. Ogon ten, porwany przez ruch odśrodkowy, stał się jego pułapką. Rozciągnął się na całej swojej długości, uderzając w grupę tańczących, zaplątał się w ich nogi, prowokując tym kompromitujące upadki, czego doświadczył w końcu sam markiz Raté i towarzysząca mu hrabina.

Półprzytomną ze wstydu hrabinę trzeba było wynieść, a kuzyn Raté uciekł z sali co sił w nogach, obiecując sobie solennie, może trochę zbyt późno, że nikt go więcej nie namówi do kręcenia się pośród tańczących!

Ten przykry epizod zakończył bal i wszyscy wyszli w chwili, gdy fajerwerki wspaniałym ognistym snopem oświetliły ciemności nocy.

XIV

omnata księcia Ratina i księżniczki Ratiny była z pewnością jedną z najpiękniejszych w całym pałacu. Czyż książę nie traktował jej jak, będącej w jego posiadaniu, szkatułki z bezcenną biżuterią? Na próżno próbowałbym ją opisać. Choć wyobrazicie ją sobie tak wspaniałą, jak tylko potraficie, moje drogie dzieci, to i tak jeszcze nie będzie odpowiadało to rzeczywistości.

Właśnie do tej komnaty, po zakończeniu uroczystości, przyprowadzona została z wielką pompą młoda para. Diuk i diuczessa Ratonna towarzyszyli im wraz z wróżką Firmentą, która, chroniąc ich miłość, nie chciała opuścić młodzieńca i dziewczyny. Nie mieli oni już przecież powodu, aby bać się księcia Kissadora, czy też czarnoksiężnika Gardafoura, gdyż nie widziano ich nigdy w tym kraju. Byli przecież zabezpieczeni przed ich atakami… Lecz mimo wszystko wróżka odczuwała pewien niepokój, jakieś tajemnicze przeczucie. Na czym to opierała? Trudno byłoby jej to wyjaśnić.

Nie trzeba dodawać, że była tam Ratana, która ofiarowała swoje usługi młodej pani, jak również dom Rata, który nie opuszczał już swojej żony. Był również kuzyn Raté, mimo że w tamtej chwili widok tej, którą zawsze kochał, łamał mu serce.

Tymczasem wcześniej, przez nikogo nie zauważone, wtargnęły do komnaty dwie tajemnicze osoby. Właśnie ten fakt wywołał u wróżki Firmenty to szczególne przeczucie. Jednak moc, którą posiadała, nie pozwalała jej patrzeć poprzez mury, który to dar posiadają jedynie geniusze najwyższej klasy.

Tymi osobami, jak się pewnie sami domyślacie, byli książę Kissador i czarnoksiężnik Gardafour.

Tak wyglądała ich rozmowa:

– Wiesz dobrze, co mi obiecałeś, Gardafourze!

– Tak, drogi książę, i tym razem nic mnie nie powstrzyma od uprowadzenia Ratiny. Będziesz pomszczony.

– Liczę na ciebie. A kiedy wreszcie zostanie ona księżną Kissador, wierzę, że nie będzie miała czego żałować!

Jak widać, zarozumialec miał ciągle wspaniałą opinię o swojej osobie. Posiadał naturę człowieka niepoprawnego.

– Takie jest również moje zdanie – odpowiedział lizus Gardafour.

– Jesteś pewny, że dzisiaj ci się uda? – upewniał się namolnie książę.

– Przysięgam! – odparł Gardafour, patrząc na zegarek. – Za trzy minuty upłynie okres, podczas którego byłem za karę pozbawiony czarnoksięskiej mocy. Za trzy minuty moja różdżka odzyska moc równą mocy wróżki Firmenty, lecz zupełnie innego rodzaju. Jeżeli Firmenta była w stanie wynieść członków rodziny Ratona do rangi ludzi, ja spowoduję ich upadek do rangi najbardziej prymitywnych zwierząt!

– Dobrze Gardafourze, ufam, że zamienisz je w bydlęta!…

– Jestem do usług, mój książę!

– Lecz wymagam, Gardafourze, by Ratina i Ratin ani na moment nie pozostawali sam na sam w tym pokoju!…

– Nie zostaną, jeśli odzyskam całą moc przed ich przybyciem!

– Ile czasu jeszcze potrzeba?

– Dwie minuty!

– Dwie minuty!… Lecz chyba wchodzą po schodach!…

– Szybko, książę, schowaj się! – zawołał Gardafour. – Ja idę ukryć się do gabinetu i pojawię się, kiedy nadejdzie czas. Ty, panie, stań za tymi głównymi drzwiami i nie otwieraj ich dopóki nie krzyknę: “Twoja kolej, Ratinie!”. Będzie pan świadkiem pewnej komicznej sceny!

– To postanowione, lecz przede wszystkim nie oszczędzaj mego głupiego rywala!

– Niech pan będzie spokojny!

I obaj ukryli się.

Widzicie więc, jak wielkie niebezpieczeństwo zagrażało ciągle tej dzielnej rodzinie, tak już doświadczonej! Oni nie domyślali się niczego! Nie wiedzieli, że książę i czarnoksiężnik byli tak blisko! Nie przypuszczali, że za chwilę Gardafour odzyska moc, z której zrobi tak obrzydliwy użytek!

Natomiast wróżka Firmenta, wciąż niespokojna, miała tylko jeden cel: sprawdzić, czy Gardafour nie ukrył się czasem gdzieś za zasłoną, lub pod meblami… Rozglądała się… nie widziała nikogo!

Teraz, kiedy książę Ratin i księżniczka Ratina zamierzali pozostać w tej komnacie, w której byli całkiem sami, wróżka odzyskała spokój.

Nagle, w chwili gdy wróżka zwróciła się do młodych słowami: “Bądźcie szczęśliwi”, otworzyły się gwałtownie boczne drzwi i słychać było wstrząsający wszystkimi, straszny krzyk:

– Jeszcze nie!

Pojawił się Gardafour! Wróżka, widząc, jak magiczna różdżka zadrżała w jego dłoni, zrozumiała, że czarnoksiężnik odzyskał moc. Firmenta nic już nie mogła zrobić dla tej nieszczęsnej rodziny!

Wszyscy zamarli w osłupieniu. Najpierw stali nieruchomo, później stłoczyli się wokół wróżki, stawiając czoła groźnemu Gardafourowi.

– Dobra wróżko, czyżbyś nas opuszczała?! Dobra wróżko, chroń nas!

– Chronić was! – odpowiedział Gardafour. – Firmento! Wyczerpałaś już swoją moc, aby ich uratować, a ja odzyskałem własną w całości, by ich zgubić! Chciałaś walki! Dobrze, ale ty zginiesz w tej walce! Teraz twoja różdżka nic już nie może zrobić, w przeciwieństwie do mojej!

Mówiąc to, potrząsnął nią, zataczając kręgi, a ona zasyczała jak gdyby obdarzona była ponadnaturalną mocą.

Raton i jego rodzina byli bliscy omdlenia. Zrozumieli, że wróżka jest już bezsilna, ponieważ nie może ich obronić, dokonując metamorfozy na wyższy stopień.

– Tak, wróżko Firmento! – krzyknął Gardafour. – Zrobiłaś z nich ludzi! Dobrze, lecz ja uczynię z nich istoty niższego rzędu!

– Łaski! Łaski! – szepnęła Ratina, wyciągając ręce do czarnoksiężnika.

– Nie ma łaski! – krzyknął Gardafour i dodał: – Pierwszy z was, którego dotknę moją różdżką, zostanie zamieniony w odrażającą małpę!

To mówiąc, skierował się w stronę nieszczęśliwej gromadki, która rozpierzchła się, widząc jego ruch.

Gdybyście mogli ich widzieć, miotających się po pokoju, z którego nie było wyjścia, ponieważ drzwi były zamknięte. Ratin ciągnął za sobą Ratinę, nie zważając na niebezpieczeństwo, które mu zagrażało, próbował zasłonić ją własnym ciałem.

Tak! Groziło mu niebezpieczeństwo, gdyż w tym właśnie momencie czarnoksiężnik dodał:

– Co do ciebie, piękny młodzieńcze, Ratina już wkrótce będzie patrzeć na ciebie tylko ze wstrętem!

Na te słowa Ratina rzuciła się w objęcia matki, Ratin zaś schował się przed Gardafourem za wielkimi drzwiami, ten zaś podążał w jego kierunku, krzycząc:

– Twoja kolej, Ratinie!

I zamierzył się na niego różdżką, jakby to była włócznia.

W tym właśnie momencie otworzyły się wielkie drzwi i do komnaty wpadł książę Kissador… i to on otrzymał uderzenie przeznaczone dla młodego Ratina…

Książę Kissador, dotknięty czarodziejską różdżką, przemienił się w paskudnego szympansa!

Wtenczas wpadł w furię! On, tak dumny ze swej fizycznej urody, tak pełen buty i pogardy dla innych, teraz zmieniony został w małpę ze zniekształconą twarzą, z długimi uszami i wystającym pyskiem, ramionami sięgającymi stóp, płaskim nosem, żółtą skórą i wiecznie nastroszoną sierścią!

W pokoju na ścianie było zawieszone lustro. Obejrzał się w nim!… Wydał straszliwy okrzyk. Skoczył na zdumionego swoją bezmyślnością Gardafoura! Chwycił go za szyję i udusił swoimi mocnymi szympansimi ramionami.

Nagle podłoga, jak to bywa we wszystkich bajkach, rozstąpiła się, wydobyły się stamtąd opary i podły Gardafour zniknął wśród wirujących płomieni.

Następnie książę Kissador wybił okno, skoczył przez nie i udał się do pobliskiego lasu na spotkanie ze swymi pobratymcami.

XV

óż, nie zaskoczę nikogo, mówiąc, że wszystko to skończyło się w atmosferze absolutnego szczęścia, pośród wspaniałego otoczenia, ku pełnej satysfakcji wzroku, słuchu, węchu a nawet smaku. Oczy podziwiały najpiękniejsze pod niebem Orientu47 miejsca. Uszy wypełniały się dźwiękami rajskich łagodnych melodii. Nos wdychał upajające zapachy wydzielane przez miliardy kwiatów. Usta rozkoszowały się powietrzem przepełnionym zapachem najwspanialszych owoców.

Cała szczęśliwa rodzina była w takim stanie upojenia, że nawet sam Raton nie czuł już swojej podagry! Był zdrowy i wysłał do diabła swoją nieszczęsną kulę!

– Jak to, kochanie! – wykrzyknęła diuczessa Ratonna. – Nie masz już podagry?!

– Nie mam! – odpowiedział Raton. – Pozbyłem się jej.

– I ty będziesz mógł przyłączyć się do ludzkości!

– Ojcze! – zawoła księżniczka Ratina.

– Ach! Panie Ratonie! – dorzucili Rata i Ratana, cali szczęśliwi.

Nadeszła także wróżka Firmenta, mówiąc:

– Oczywiście, Ratonie, teraz tylko od pana zależy, czy stanie się pan człowiekiem. Jeśli tak, możesz…

– Zostać człowiekiem, pani wróżko?

– Ależ tak! – przytaknęła pani Ratonna. – Mężczyzną i diukiem, tak jak ja kobietą i diuczessą!

– Na boga, nie! – odrzekł nasz filozof. – Jestem szczurem i pozostanę nim. Moim zdaniem jest to wskazane i, jak mówił lub powie poeta Menander,48 lepiej być psem, koniem, wołem lub osłem niż człowiekiem, czy wam się to podoba, czy nie!

XVI

rogie dzieci, oto jaki jest koniec tej bajki: Ratonowie nie muszą się już niczego obawiać: ani Gardafoura, uduszonego przez księcia Kissadora, ani też samego księcia, tak uwielbiającego samego siebie.

Wygląda na to, że teraz będą naprawdę szczęśliwi, a ich szczęście prawdopodobnie nie będzie niczym zmącone.

Poza tym wróżka Firmenta jest naprawdę do nich niezwykle przywiązana i nie będzie im szczędzić swoich dobrodziejstw.

Jedynie kuzyn Raté ma poniekąd prawo uskarżać się, ponieważ nie udało mu się osiągnąć pełnej metamorfozy. Nie może się pogodzić
z ogonem osła, przyczyną swojej rozpaczy. Na próżno usiłuje go ukryć… Ciągle wychodzi!

Co do zacnego Ratona, ku wielkiej rozpaczy diuczessy Ratonny, która bezustannie wytyka mu jego odmowę przejścia do rodzaju ludzkiego, pozostanie szczurem na całe swoje życie.

A kiedy kłótliwa kobieta za bardzo dokucza mu swoimi lamentami, zadawala się jedynie powtarzaniem jej słów bajkopisarza:49

– Ach, te kobiety! Te kobiety! Ładne buzie, ale rozumu ani za grosz!

Dodajmy jeszcze, że Rata i Ratanna są zgodnym małżeństwem.

Jeśli idzie o księcia Ratina i księżniczkę Ratinę, to stali się bardzo szczęśliwi i mieli dużo dzieci.

Przypisy

1 Imiona bohaterów utworzone zostały od słowa “szczur”, które w j. francuskim brzmi rate. Mamy tu również do czynienia z grą słów: raton to “szczurek”, raté – wykolejeniec, nieudacznik, ratine – materiał z miękkiej wełny, z wyczesanym na zewnątrz włóknem, rata – potocznie skrót od ratatouille, co w żołnierskim żargonie oznacza “danie z jednego garnka”, czyli ogólnie nic miłego.

2 dosł. fr. dire des bêtises; une bête – zwierzę, bête – głupi, une bêtise – głupstwo, głupota.

3 Firmenta – imię to może pochodzić od łacińskiego słowa firmamentum, czyli “oparcie, podpora, sklepienie”, bądź od fr. zwrotu faire monter – wznosić się.

4 metempsychoza – wędrówka dusz; w niektórych religiach istnieje wiara w wędrówkę dusz; dusza po śmierci ciała przechodzi w ciało innych zwierząt lub ludzi, wyżej lub niżej zorganizowanych, zależnie od tego, jak się w poprzednim wcieleniu zachowywała.

5 Kissador – z fr. qui s’adore – ten, który się dziwi.

6Gardafour – imię to ma w j. francuskim wiele konotacji: garde-fou – poręcz, balustrada, gardera-vous – kryjcie się!, garer au four – wrzucać do pieca, garder (quelque chose) au four – odkładać coś w tajemnicy, podstępnie na później.

7granit – rodzaj skały wulkanicznej.

8heban – drzewo czarnej barwy.

9trawa morska, zostera morska, tasiemnica (Zostera marina) – bylina podwodna z płożącą się i zakorzenioną łodygą; liście do 1 m długości, wysuszone, dostarczają surowca tapicerskiego; występuje na brzegach morskich Europy, Azji Mniejszej, Ameryki, Chin i Japonii do głębokości 20 m.

10  brzegówka, pobrzeżka (Littorina) – rodzaj mięczaka o grubej skorupie, stożkowato-kulistej, żyje na wybrzeżach prawie wszystkich mórz, jadalna; omułek (Mylitus) – rodzaj mięczaka o muszli w kształcie trójkąta, cienkościennej, zamieszkuje wszystkie wody, jadalny; wenus (Venus) – rodzaj mięczaka o kolistej muszli, żeberkowanej, wiele gatunków jadalnych; maktra (Mactra) – rodzaj mięczaka o trójkątno-owalnej muszli, żyjący przy brzegach, większość jadalna.

11bryza – wiatr poranny lub wieczorny, powstający wskutek nierównomiernego nagrzewania się powierzchni lądu i morza.

12Ratopolis – Miasto Szczurów.

13turbot (Psetta maxima) – ryba z rodziny karpiowatych, podobna do flądry; dł. maks. do 1 m; zamieszkuje przybrzeżne wody płn.-zach. Europy; mięso smaczne; ostrosz (Trachinus draco) – ryba z rodziny ostroszowatych; ciało podłużne; zamieszkuje przybrzeżne wody Europy; przy kolcach posiada gruczoły jadowe; dorada (Sparus auratus) – ryba z rodziny prażmowatych, dł. do 65 cm; występuje w Morzu Śródziemnym i u zach. wybrzeży Afryki; barakuda (Sphyraena sphyraena) – ryba z rodziny barakudowatych, dł. do 2,5 m; drapieżna, występuje w ciepłych wodach Atlantyku; jadalna; pstrąg tęczowy (Salmo gairdneri) – ryba z rodziny łososiowatych, bardzo smaczna; w Europie hodowana w stawach; witlinek (Odontogadus merlangus) – ryba z rodziny dorszowatych, dł. około 70 cm; występuje w europejskich wodach Atlantyku.

14grot, fok – nazwy głównych żagli (także masztów) na statku.

15włok – sieć do połowów morskich w kształcie dużego worka, zwężającego się ku tyłowi.

16sjesta – popołudniowy odpoczynek.

17La Fontaine Jean de (1621-1695) – poeta francuski, autor poematów, bajek, opowiadań; tu: nawiązanie do jego bajki Rada szczurów [tłum. pol. Władysław Noskowski].

18podagra – choroba charakteryzująca się napadowym, ostrym zapaleniem stawów, spowodowana odkładaniem się w tkankach soli kwasu moczowego.

19Raté – zob. przypis 1.

20Rassini, Ragner, Rassenet – nawiązanie do sławnych kompozytorów: Rossiniego,
Wagnera, Masseneta.

21Harpagon – bohater komedii Moliera; w przenośni: skąpiec, sknera.

22żuawi afrykańscy – żołnierze korpusu piechoty francuskiej utworzonego w Algierii w 1831 roku.

23pas, contre-pas – rodzaje kroków w tańcu.

24dom – pan, don.

25karawanseraj – na wschodzie: dom zajezdny.

26czerwień wenecka – barwa czerwonobrązowa.

27bobonne – w języku francuskim: pieszczotliwe określenie bliskiej osoby rodzaju żeńskiego.

28sfinks – postać mitologiczna, przedstawiana najczęściej jako leżący lew z głową człowieka-boga lub władcy.

29Romiradour – imię to jest złożeniem dwóch francuskich słów: Romadour – nazwa miejscowości słynącej z cenionych serów, oraz mirador – strażnica.

30stopa – miara długości, równa nieco ponad 30 cm.

31święty Karol – Karol Wielki (742-814), król Franków.

32piramidy egipskie, wiszące ogrody Babilonu, kolos z Rodos, aleksandryjska latarnia – antyczne budowle i dzieła sztuki, częściowo już nie istniejące, zaliczane do tzw. siedmiu cudów świata.

33diuk – książę nie pochodzący z rodu królewskiego; najwyższy tytuł arystokratyczny we Francji.

34diuczessa – słowo utworzone na wzór swego francuskiego odpowiednika duchesse – księżna, żona diuka.

35surah – jedwabna tkanina pochodząca z Indii.

36gagat – czarna, błyszcząca odmiana węgla brunatnego; kamień ozdobny.

37Arachne (mit. grecka) – młoda dziewczyna, która twierdziła, że lepiej tka niż Atena, zamieniona przez nią w pająka.

38Rembrandt van Rijn (1606-1669) – malarz holenderski, jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach sztuki.

39majordomus – zarządca dworów wielkopańskich.

40parweniusz – człowiek niskiego pochodzenia.

41ambrozja – pokarm bogów; nektar – napój bogów, dający im młodość.

42Olimp – góra w Grecji, według mitów – siedziba bogów.

43bajadera – europejskie określenie hinduskiej tancerki-kapłanki.

44kadryl – figurowy taniec salonowy, modny w XIX wieku.

45Wielki Elektor – tytuł książęcy, przysługujący osobom wybierającym króla.

46Gungl Joseph (1810-1899) – węgierski kompozytor i dyrygent dworu wiedeńskiego, czołowy kompozytor muzyki tanecznej w XIX wieku.

47Orient – kraje Bliskiego i Dalekiego Wschodu.

48Menander, Menandros (342-290 pne.) – poeta, przyjaciel Teofrasta i Epikura, napisał około 100 utworów.

49 Chodzi tu o wspomnianego wcześniej La Fontaine’a i cytat z jego bajki Lis i popiersie; Verne cytuje swobodnie, gdyż La Fontaine’owi nie chodziło o krytykę kobiety, a arystokracji w ogóle. [w tłum. Feliksa Konopki koniec bajki brzmi następująco: “Piękna głowa, lecz mózgu nie ma w mózgownicy / W tym sensie są rzeźbami liczni dostojnicy!"].