Juliusz Verne

Rodzina Ratonów

wersja zmieniona przez Michela Verne'a

Tytuł oryginału francuskiego:

La Famille Raton

Tłumaczenie:

andrzej zydorczak(2001)

Sześć ilustracji Féliciena de Myrbacha zaczerpnięto

z wydania francuskiego

Opracowanie komputerowe ilustracji: Andrzej Zydorczak

Korekta i przypisy: Krzysztof Czubaszek, Andrzej Zydorczak

 Opracowanie graficzne: Andrzej Zydorczak

© Andrzej Zydorczak

 Wstęp

 (pochodzi z wydania broszurowego)

ddajemy dzisiaj do rąk Czytelników (a właściwie członków naszego Towarzystwa i bibliotek) kolejny tom Biblioteki Andrzeja. Tym razem zamieszczamy opowiadanie zmienione przez Michela Verne’a, którego oryginalną wersję – Juliusza Verne’a – zamieściliśmy w Tomie 4. Odsyłamy też do wstępu zawartego w tej książeczce, gdzie wyjaśnialiśmy sprawy oryginalnego i zmienionego tekstu.

Dzisiaj przypomnimy najważniejsze fakty dotyczące tej wersji utworu.

Po raz pierwszy to opowiadanie ukazało się w roku 1910 (już pięć lat po śmierci Juliusza Verne’a) w zbiorze opowiadań Hier et demain. Contes et nouvelles [Wczoraj i jutro. Bajki i opowiadania] pod tytułem La Famille Raton [Rodzina Ratonów] z 6 ilustracjami Féliciena de Myrbacha, które i my zamieszczamy.

Jest to pierwsze wydanie polskie, nie licząc oczywiście wer­sji Juliusza, opublikowanej w roku 2001.

Wnikliwi Czytelnicy z łatwością zapewnewypatrzą różnice w obu tekstach, a ocenę wersji pozostawiamy ich gustom.

                                Życzę przyjemnej lektury

                                Andrzej Zydorczak

I

ewnego razu była sobie rodzina szczurów, która składała się z ojca Ratona, matki Ratonny, córki Ratiny i kuzyna Ratégo. Służył u nich kucharz Rata i gosposia Ratana.1 Otóż, drogie dzieci, tym szacownym gryzoniom przydarzyły się tak niezwykłe przygody, że nie mogę powstrzymać się od opowiedzenia ich.

Zdarzyło się w to czasach baśni i magii, kiedy nawet zwierzęta mówiły. Zapewne z tego okresu pochodzi powiedzenie: „opowiadać głupoty”.2 Nie powiedziały one jednak więcej głupot niż ówcześni i obecni ludzie do tej pory. Drogie dzieci, posłuchajcie zatem, zaczynam.

II

najpiękniejszym domu, w jednym z najpiękniejszych miast tych czasów żyła dobra wróżka. Nazywała się Firmenta.3 Czyniła wiele dobrego i bardzo ją za to kochano.

W tej epoce wszystkie istotyżywe podlegały prawom metempsychozy.4 Nie przerażajcie się tym słowem: oznaczało ono drabinę rozwoju, której szczeble każde stworzenie musiało pokonywać celem osiągnięcia najwyższego rzędu w cywilizacji. Każdy rodził się mięczakiem, stawał rybą, następnie ptakiem, czworonogiem, a w końcu kobietą lub mężczyzną. Jak widać przechodziło się ze stanu prymitywnego do bardziej doskonałego. Zdarzało się jednak spaść z drabiny za sprawą złych mocy niektórych czarnoksiężników. Co za pech! Co za smutny żywot! Stać się, na przykład, znowu ostrygą po tym, jak się było człowiekiem. Na szczęście ostatnio to się już nie zdarza, przynajmniej w sensie fizycznym.

Musicie wiedzieć, że wszelkie metamorfozy dokonywały się za pośrednictwem geniuszy, dobrych i złych. Dobrzy awansowali, źli cofali, a jeśli ci ostatni nadużywali swojej mocy, Stwórca mógł zawiesić na jakiś czas ich działalność.

Nie trzeba chyba mówić, że Firmenta była dobrym geniuszem i nikt się nigdy na nią nie uskarżał.

Pewnego porankaFirmenta siedziała w jadalni swojego pałacu, w sali udekorowanej wspaniałymi dywanami i kwiatami. Promienie słoneczne wślizgiwały się przez okno, muskając gdzieniegdzie świetlistymi plamami porcelanę i srebra ustawione na stole. Służąca oznajmiła swojej pani, że podano obiad – niezwykle wykwintny, na jaki tylko wróżki mogły sobie pozwolić, nie lękając się, że mogą zostać podejrzane o łakomstwo. Zaledwie wróżka zasiadła do stołu, kiedy ktoś zastukał do drzwi pałacu.

Służąca poszła otworzyć i w chwilę później zaanonsowała, że jakiś piękny młodzieniec chce z nią rozmawiać.

– Wprowadź gowięc – powiedziała Firmenta.

W istocie był przystojny, wzrostu więcej niż średniego, o ładnym i zarazem dzielnym obliczu, w wieku około dwudziestu dwu lat. Ubrany z prostotą, prezentował się wdzięcznie. Od pierwszej chwili wróżka wyrobiła sobie o nim przychylne zdanie. Pomyślała, że przyszedł, jak inni, prosić o jakąś przysługę i poczuła, że zechce ją spełnić.

Czego sobie życzysz, młody człowieku?…

– Czego sobie życzysz, młody człowieku? – zapytała swoim najbardziej zniewalającym głosem.

– Dobra wróżko– odpowiedział – jestem bardzo nieszczęśliwy, w tobie moja ostatnia nadzieja. 

– Dlaczego? Powiedz! – podjęła Firmenta. – Jak się nazywasz? 

– Nazywamsię Ratin – odpowiedział. – Nie jestem bogaty, a jednakże nie o to chcę panią prosić. Pragnę szczęścia.

– Myślisz więc, że jedno nie zależy od drugiego? – zapytała wróżka z uśmiechem.

– Tak myślę.

– I masz rację. Opowiadaj dalej, młody człowieku.

– Jakiś czastemu – kontynuował – zanim stałem się człowiekiem, byłem szczurem i jako taki dobrze byłem przyjmowany w pewnej bardzo zacnej rodzinie, z którą zamierzałem połączyć się słodszymi więzami. Podobałem się ojcu, wspaniałemu szczurowi. Być może matka spoglądała na mnie mniej przychylnym wzrokiem, ponieważ nie byłem bogaty. Lecz ich córka Ratina patrzyła na mnie z taką czułością!… Wszystko wskazywało na to, że będę przyjęty, kiedy straszne nieszczęście położyło kres moim nadziejom.

– Cóż się zatem stało? – zapytała wróżka z najwyższym zainteresowaniem.

– Po pierwsze, stałem się człowiekiem, natomiast Ratina pozostała szczurzycą.

– Poczekaj więc – odpowiedziała Firmenta – aż ostatnia metamorfoza uczyni z niej młodą dziewczynę.

– Masz rację, dobra wróżko! Niestety, pewien możnowładca zauważył Ratinę. Przyzwyczajony spełniać wszelkie swe zachcianki, nie znosi on najmniejszego oporu. Wszystko musi układać się wedle jego woli.

– Kim jestten możnowładca? – spytała wróżka.

– To książęKissador.5 Zaproponował on mojej drogiej Ratinie, że zabierze ją do swojego pałacu i uczyni najszczęśliwszą ze szczurzyc. Ratina, mimo że jej matka była zachwycona tą propozycją, odmówiła. Wtedy książę za wszelką cenę próbował ją kupić, lecz pan Raton, wiedząc, że jego córka bardzo mnie kochała i umarłaby z bólu, gdyby nas rozdzielono, odmówił. Nie muszę pani opisywać wściekłości księcia Kissadora. Widząc szczurzą urodę Ratiny, zdawał sobie sprawę, że jako młoda dziewczyna będzie jeszcze piękniejsza. Tak, dobra wróżko! Jeszcze piękniejsza! A on by ją poślubił! Rzecz była korzystna dla niego, lecz jakież nieszczęście dla nas!

– To prawda– odrzekła wróżka. – Skoro jednak książę dostał kosza, czego się obawiasz?

– Wszystkiego– odpowiedział Ratin – ponieważ książę zwrócił się w końcu do Gardafoura…6

– Tego czarnoksiężnika! – wykrzyknęła Firmenta. – Tego złego umysłu, któremu sprawia przyjemność czynienie zła i z którym jestem w stanie wiecznej wojny?

– Tak, dobra wróżko!

– Tego Gardafoura, któremu moc służy wyłącznie do spychania w dół drabiny istot, które powoli pną się w górę?

– Tego samego!

– Na szczęścieGardafour na pewien czas pozbawiony został swojej mocy, ponieważ jej nadużywał.

– To prawda– odpowiedział Ratin – ale posiadał ją jeszcze w chwili, kiedy książę zwracał się do niego o pomoc. Znęcony zarówno obietnicami możnowładcy jak i zastraszony jego groźbami, przyrzekł mu pomścić odmowę rodziny Ratonów.

– I uczyniłto?

– Tak, dobrawróżko!

– A jak?

– Przeobraziłte dzielne szczury! Zamienił je w ostrygi. Wegetują one teraz w ławicy w Samobrives, gdzie mięczaki te – doskonałej zresztą jakości – kosztują trzy franki za tuzin, co jest rzeczą oczywistą, jako że między nimi znajduje się rodzina Ratonów! Oto, dobra wróżko, cały ogrom mojego nieszczęścia!

Z życzliwościąi litością wysłuchała Firmenta opowiadania młodego Ratina. Bardzo współczuła ludzkiej niedoli, a szczególnie nieszczęśliwym miłościom.

– Co mogłabymdla ciebie uczynić? – zapytała.

– Dobra wróżko– odpowiedział Ratin – ponieważ moja Ratina żyje w kolonii w Samobrives, uczyń i ze mnie ostrygę, abym mógł cieszyć się życiem obok niej!

Powiedzianeto było tak smutnym tonem, że Firmenta poczuła się cała wzruszona i biorąc rękę młodego człowieka, powiedziała:

– Ratinie, chętniebym ci pomogła, lecz tutaj nie mogę nic zdziałać. Dobrze wiesz, że nie wolno mi degradować żywych stworzeń. Natomiast, skoro nie mogę ciebie zamienić w mięczaka, co jest stanem dosyć podłym, mogę przyspieszyć metamorfozę Ratiny.

– O tak, dobrawróżko! O tak!

– Zanim jednak stanie się młodą dziewczyną, musi powrócić do postaci uroczej szczurzycy, przechodząc poprzezwszystkie stany pośrednie. Musisz więc być cierpliwy! Zawierz prawom natury. Zaufaj również…

– Tobie, dobrawróżko?

– Tak, mnie!Uczynię wszystko, aby ci pomóc. Nie zapominajmy jednak, że czeka nas ciężka walka. W księciu Kissadorze, mimo że jest on najgłupszym pośród książąt, masz potężnego przeciwnika. A jeśli Gardafour odzyska swoją władzę zanim poślubisz piękną Ratinę, trudno będzie go pokonać, bo stanie się równym mnie.

WróżkaFirmenta i Ratin rozmawiali, kiedy właśnie dał się słyszeć cichy głos. Skąd pochodził? Trudno było o odpowiedź na to pytanie.

– Ratinie! Mójbiedny Ratinie… – mówił głos. – Kocham cię!

– To głos Ratiny! – krzyknął młody człowiek. – Och, wróżko, ulituj się nad nią!

Ratin zachowywałsię jak szalony. Biegał po sali, zaglądał pod meble, otwierał szafki, sądząc, że Ratina mogłaby być tam schowana, lecz nie znalazł jej.

Wróżka zatrzymałago gestem.

Drogie dzieci, w chwili tej działa się rzecz osobliwa. W srebrnym naczyniu na stole leżało sześć ostryg, pochodzących właśnie z ławicy z Samobrives. Pośrodku widać było najpiękniejszą, z błyszczącą skorupką, ładnego kształtu. Powiększała się, rozszerzała, rozwijała, aż w końcu otworzyła połówki muszli, a z plisowanego kołnierzyka wyłoniła się urocza główka okolona włosami koloru zboża, o najsłodszych na świecie oczach, zgrabnym nosku, uroczych ustach, które powiedziały:

– Ratinie! mój słodkiRatinie!

– To ona! – zawołał młody człowiek.

Istotnie była toRatina, nie miał co do tego najmniejszej wątpliwości. W tych szczęśliwych czasach magii, musicie to wiedzieć drogie dzieci, stworzenia posiadały twarz człowieka, zanim jeszcze zaczęły należeć do ludzi.

Jakże piękną byłaRatina pod perłową masą swojej muszelki! Niczym klejnot w swojej szkatułce. A oto, co mówiła:

– Ratinie, mój drogiRatinie, słyszałam wszystko, co mówiłeś pani wróżce, i że Jej Wysokość raczyła obiecać naprawić zło, jakie nam uczynił ten złośliwy Gardafour. Och! Nie opuszczajcie mnie, skoro zamienił mnie w ostrygę tylko po to, abym nie mogła uciec! Książę Kissador przyjdzie mnie zabrać z kolonii, gdzie żyje moja rodzina, umieści w swoim akwarium i będzie czekał, aż stanę się młodą dziewczyną i na zawsze zostanę stracona dla mojego Ratina.

Mówiła to tak żałosnymgłosem, że młody człowiek ledwo był w stanie jej odpowiedzieć.

– Och, najdroższa– wyszeptał.

I w porywieczułości wyciągnął rękę w kierunku biednego małego mięczaka, lecz wróżka powstrzymała go,     po czym wyjąwszy delikatnie wspaniałą perłę, która uformowała się w głębi muszli, rzekła:

– Weź tę perłę!

– Tę perłę?

– Tak, wartajest fortunę. Kiedyś może ci się przydać. Teraz przeniesiemy Ratinę do ławicy Samobrives i stamtąd wzniosę ją do góry…

– Nie tylko ją, dobra wróżko – powiedziała Ratina błagalnym głosem. – Pomyśl o moim dobrym ojcu, mojej dobrej matce Ratonnie, o moim kuzynie Ratém! Pomyśl o naszych wiernych służących Racie i Ratanie!

Kiedy tak mówiła, skorupki jej muszli zamykały się powoli i powracały do normalnych wymiarów.

– Ratino! – krzyknąłmłody człowiek.

– Ha! Zabierz ją! – rzekła wróżka.

Ratin uniósł skorupkęi przycisnąłdo swych ust. Czyż nie zawierała ona tego, co było mu najdroższe na świecie?

 III

est odpływ morza. Fala przybojowa delikatnie uderzaw dolne partie ławicy w Samobrives.Między skałami znajdują się kałuże wody. Granit7 błyszczy niczym wywoskowany heban8. Trzeba poruszać się wśród gęstej trawy morskiej9, której zakończenia pękają, wyrzucając małe fontanny soku. Należy uważać, aby się nie poślizgnąć, gdyż upadek byłby bolesny.

Ileż mięczaków jest w tej kolonii: podobne do wielkich ślimaków brzegówki, omułki, wenusy, maktry,10 a przede wszystkim tysiące ostryg!

Sześć najpiękniejszychkryjesię za morskimi roślinami. Nie, pomyliłem się: jest ich tylko pięć. Miejsce szóstej jest wolne!

Właśnie w tym momencieostrygi otwierają się pod wpływem promieni słonecznych, aby odetchnąć świeżością bryzy.11 Daje się słyszeć rodzaj pieśni, żałosnej niczym litania wielkopostnego tygodnia.

Muszle mięczakówsą szeroko otwarte. Między ich przeświecającymi żeberkami zarysowuje się kilka twarzy łatwych do rozpoznania. Jedna z nich należy do Ratona, ojca, filozofa, mędrca, który potrafi akceptować życie w każdej jego postaci.

„No cóż – myśli – po szczurzymżywocie zostać mięczakiem nie jest przyjemnie. Ale trzeba sobie znaleźć wytłumaczenie oraz rację egzystencji i akceptować rzeczy takie, jakimi one są!”

W drugiej ostrydze niezadowolona, skwaszona twarz; oczy rzucają błyskawice. Na próżno usiłuje wydobyć się ze swojego więzienia. To pani Ratonna.

– Ja, która byłampierwsządamą naszego miasta Ratopolis12 – mówi – uwięziona w skorupie! Ja, która po dotarciu do fazy ludzkiej byłabym wielką damą, księżniczką może!… Ach, ten przeklęty Gardafour!

W trzeciej ostrydzeukazuje się ogłupiałe oblicze kuzyna Ratégo, beztroskiego gamonia, małego tchórza, który niczym zając nadstawiał uszy na najmniejszy hałas. Musicie wiedzieć, że wykorzystując swoją pozycję kuzyna oczywiście starał się o względy swojej kuzynki. Lecz Ratina, jak wiadomo, kochała innego, czego Raté zazdrościł mu serdecznie.

– Cóż za los!– użalałsię. – Kiedy byłem szczurem, mogłem przynajmniej biegać, uganiać się za kotami i szczurzycami. A teraz wystarczy, że zostanę zebrany wraz z tuzinem podobnych do mnie i ostry nóż sprzedawczyni ostryg otworzy mnie brutalnie; znajdę się na stole jakiegoś bogacza, zostanę zjedzony… żywy prawdopodobnie!

Czwarta ostrygato kucharzRata, dumny ze swoich talentów, bardzo pewny swoich umiejętności.

– Przeklęty Gardafour! – wykrzykiwał. – Jeśli kiedyś wpadnie w moje ręce, skręcę mu kark! Ja, Rata, mistrz kuchni, wciśnięty między dwie skorupki muszli! A moja żona Ratana…

– Jestem tutaj – cichy głos dochodził z piątej ostrygi. – Nie smuć się mój biedny Rato! To, że nie mogę zbliżyć się do ciebie, wcale nie oznacza, że nie jestem blisko, a kiedy będziesz wspinał się na wyższe szczeble rozwoju, dokonamy tego razem!

WspaniałaRatana! Okrąglutkakobietka, prosta, skromna, kochająca męża i jak on oddana swojemu państwu.

Tymczasemsmutna litania przybrałaton żałobny. Kilka setek nieszczęsnych ostryg, oczekując wybawienia, przyłączyło się do tego koncertu lamentów. Serce się ściskało. A jakaż boleść ojca Ratona i pani Ratonny, którzy zdawali sobie sprawę, że ich córki nie ma już z nimi!

Nagle nastałacisza. Skorupkipozamykały się. Na brzeg przybył Gardafour odziany w swoją długą szatę czarnoksiężnika, w tradycyjnej czapce na głowie, o zaciekłym wyrazie twarzy. Obok niego szedł ubrany z przepychem książę Kissador. Wprost trudno sobie wyobrazić, do jakiego stopnia władca ten zadowolony był ze swojej osoby i jak idąc, kołysał się śmiesznie, aby w swoim mniemaniu dodać sobie wdzięku.

– Gdzie jesteśmy? – zapytał.

– Przy koloniiostrygw Samobrives, Wasza Wysokość – odpowiedział uniżenie Gardafour.

– A rodzinaRatonów?

– Wciąż w tymsamymmiejscu, gdzie ich umieściłem, aby zadośćuczynić pańskiemu życzeniu.

– Ach, Gardafourze – ciągnąłdalej książę, podkręcając wąsa – ta mała Ratina! Jestem nią oczarowany! Musibyć moją! Płacę ci za to i jeśli ci się nie powiedzie, strzeż się!

– Wasza Wysokość – odpowiedziałGardafour – chociaż mogłem zamienić całą tę rodzinę szczurów w mięczaki, zanim odebrano mi moją moc, nie mógłbym uczynić z nich istot ludzkich, o czym pan dobrze wie!

– Tak, Gardafourze, i doprowadzamnie to do szału!

W chwili, kiedy postawilistopyw kolonii, z drugiej strony brzegu pojawiły się dwie postacie. Była to wróżka Firmenta i młody Ratin, który trzymał przy sercu muszlę o dwóch skorupkach, zawierającą jego ukochaną.

Nagle ujrzeliksięcia i czarnoksiężnika.

– Gardafour – powiedziała wróżka. – Co ty tutaj robisz? Znowu coś knujesz?

– Firmento – odrzekłksiążę Kissador – wiesz, że oszalałem dla tej uroczej Ratiny, która jest wystarczająco rozsądna, aby nie odrzucić człowieka z moją pozycją i która czeka z niecierpliwością chwili, w której uczynisz ją młodą dziewczyną…

– Kiedy uczynię ją kobietą– odpowiedziała Firmenta – należeć będzie do tego, którego kocha.

– Tego impertynenta! – zripostował książę. – Tego Ratina, którego Gardafour z łatwością zamieni w osła, kiedy tylko wydłużę mu uszy!

Słysząc tę obelgęmłodyczłowiek aż podskoczył. Właśnie zamierzał rzucić się na księcia i ukarać jego zuchwałość, lecz wróżka powstrzymała jego dłoń..

– Opanuj swą wściekłość– rzekła. – Nie czas teraz na zemstę, a obelgi księcia obrócą się kiedyś przeciwko niemu. Czyń, co masz uczynić i odchodzimy.

Ratin posłuchał, i przycisnąwszypo raz ostatni ostrygę do swoich ust, ułożył ją wśród jej rodziny.

Prawie natychmiastprzypływzaczął pokrywać ławicę, woda zagarnęła ostatnie miejsca i wszystko zniknęło w rozległym aż po horyzont morzu, którego kontur zlewał się z niebem.

 IV

jednak z prawej strony kilka skał pozostało odkrytych. Przypływ nie dosięgał ich wierzchołków, jeśli nawet burza wypychała fale na ich zbocza.

To właśnietam schronili się książę i czarnoksiężnik. Kiedy kolonię przestanie pokrywać woda, odszukają cenną ostrygę, która zawiera Ratinę i zabiorą ją.

W głębi duszy książębył wściekły. Przycałej swojej władzy, jaką w owych czasach posiadali książęta a nawet królowie, nie mogli oni nic zrobić przeciwko wróżkom; tak byłoby dalej, gdybyśmy wrócili do tej szczęśliwej epoki.

Firmenta zwróciłasię do młodegoczłowieka takimi słowy:

– Teraz, podczas przypływu, Raton i jego rodzina pokonają kolejny stopień ewolucji, zbliżając się do człowieczeństwa. Zamienię je w ryby, a w tej formie nie mają się już czego obawiać.

– A jeśli zostaną złowione? – zauważył Ratin.

– Możesz być spokojny, będę nad nimi czuwać.

Niestety Gardafourpodsłuchał ich rozmowę i natychmiast powziął pewien plan – w towarzystwie księcia ruszył w stronę stałego lądu.

Wróżka skierowała różdżkę w kierunkuławicy Samobrives, ukrytej pod wodą. Ostrygi, w których byli Ratonowie, zaczęły się rozchylać. Wyszły z nich trzepotrzące się ryby, uszczęśliwione z tej nowej przemiany.

Raton, ojciec – dzielnyi godny turbot13, z naroślami na swoim brunatnym boku, który, gdyby nie miał ludzkiej twarzy, patrzyłby na was swymi dużymi oczyma znajdującymi się na jego lewej stronie.

Pani Ratonna – ostrosz z mocnymkolcem na pokrywie głowy i z ostrymi kolcami swojej płetwy grzbietowej, bardzo zresztą piękna z tymi zmieniającymi się kolorami.

Panna Ratina – śliczna i eleganckachińska dorada, prawie przeźroczysta, niezwykle pociągająca w swojej szacie mieniącej się czernią, czerwienią i błękitem.

Rata – wściekła barakuda owydłużonym ciele, paszczy dochodzącej aż do oczu, ostrych zębach, groźnym wyglądzie niczym rekin w miniaturze, o zadziwiającej żarłoczności.

Ratana – tłusty pstrąg tęczowyz cętkowatymi plamami koloru cynobrowego; o dwu rogalikach zarysowanych na srebrzystym tle łusek; dobrze wyglądałaby na stole smakosza.

Wreszcie kuzyn Raté – witlinek o szarozielonymgrzbiecie. Ale przez wybryk natury jest on tylko w połowie rybą! Tak, tylna część jego ciała zamiast kończyć się ogonem, dalej uwięziona jest między dwiema skorupkami muszli ostrygi. Czyż nie przechodzi to już granic śmieszności? Biedny kuzyn!

Tak więc witlinek, pstrąg, barakuda, dorada, ostrosz i turbot, spoczywając w czystej wodzie u stóp skały, gdzie Firmenta użyła swojej różdżki, wydawały się mówić:

– Dziękujemy, dobra wróżko, dziękujemy!

 V

tym momencie zaczyna się wyraźniej zarysowywać przybywającaz otwartego morza bezkształtna masa. Jest to szalupa, z czerwonawym grotem i fokiem14 ustawionym z wiatrem. Wpływa do zatoki popychana łagodną bryzą. Na pokładzie jest książę i czarnoksiężnik, i to im właśnie załoga musi sprzedać cały połów.

Wrzucono włok15 do morza. Do tego olbrzymiegowora, wleczonego po piaszczystym dnie, dostają się setkami wszelkiego rodzaju ryby, mięczaki, skorupiaki, kraby, krewetki, homary, zimnice, płaszczki, sole, nagłady, anioły morskie, ostrosze, dorady, turboty, morony, barbaty, kurki czerwone, mugile, barweny i wiele innych!

Jakież więc niebezpieczeństwo grozi rodzinieRatonów, dopiero co uwolnionych z więzienia skorupek! Jeśli nieszczęściem zagarnie je włok, nie będą mogli uciec! Turbot, ostrosz, barakuda, pstrąg i witlinek, pojmane ciężką ręką rybaków, zostaną wrzucone do koszy hurtowników i wysłane do jakiegoś dużego miasta; jeszcze żywe ułożone będą na kamiennych ladach kupców, a tymczasem dorada zabrana przez księcia już na zawsze będzie stracona dla swego ukochanego Ratina!

Ale oto pogoda zaczynasię zmieniać. Morze wzbiera. Gwiżdże wiatr. Rozpętuje się burza. To huragan o niezwykle silnych podmuchach wiatru.

Fale straszliwie rzucają statkiem. Nie ma czasu zwinąć włoka, który zrywa się. Mimo wysiłków sternika statek rzucony zostaje na brzeg i rozbija się na podwodnych skałach.

Książę Kissador i Gardafour uratowalisię jedynie dzięki poświęceniu rybaków.

Drogie dzieci, tę burzę wywołałaoczywiście Firmenta dla uratowania rodziny Ratonów. W dalszym ciągu pozostała w tym samym miejscu ze swą cudowną różdżką w dłoni, w towarzystwie młodego człowieka.

Teraz Raton i najbliżsi trzepoczą się w wodzie…

Teraz Raton i jego najbliżsitrzepoczą się w wodzie, która z wolna uspokaja się.

Turbot przewraca się z bokuna bok. Ostrosz pływa zalotnie, barakuda otwiera i zamyka swoje silne szczęki, w których znikają małe rybki, pstrąg roztacza swoje wdzięki, a witlinek, któremu przeszkadzają skorupki, porusza się niezdarnie. Jeśli chodzi o śliczną doradę, to sprawia ona wrażenie, że oczekuje, aby Ratin przyłączył się do niej!… O, tak! Rzeczywiście zamierzał on to uczynić, ale został powstrzymany przez wróżkę.

– Nie – powiedziała. – Nie wcześniej, zanim Ratina przyjmie formę, w której ci się spodobała!

Ja nie wyglądałem tak dobrze w moim nieco przypadkowym rynsztunku, ale nie można wymagać od początkującego myśliwego garderoby starego hipokryty.

 VI

atopolis jest bardzo ładnym miastem. Znajduje się ono w królestwie, którego nazwy zapomniałem i które nie leży ani w Europie, ani w Azji, ani w Afryce, ani w Oceanii, ani w Ameryce, ale gdzieś musi być.

W każdym razie krajobrazwokół Ratopolis przypominabardzo pejzaż holenderski. Czysto, świeżo, zielono, przejrzyste wody strumieni, wąwozy ocienione pięknymi drzewami, soczyste łąki, na których pasą się najpiękniejsze stada świata.

lecz ulice, place, bulwary, otoczone są wspaniałymi serami w formie domów…

Ratopolis, jak wszystkiemiasta, posiada ulice, place, bulwary: lecz ulice te, place, bulwary otoczone są wspaniałymi serami w formie domów: gruyerami, crout-rougem, mareuilami i dwudziestoma rodzajami chesterów. W ich wnętrzu wydrążono piętra, mieszkania i pokoje. To tutaj, w republice, żyje duża populacja szczurów – mądra, skromna i zapobiegliwa.

Była to niedziela, koło siódmej wieczorem. Szczury spacerowały rodzinami, rozkoszując się świeżym powietrzem. Po całym tygodniu pracy przy gromadzeniu zapasów, siódmy dzień przeznaczony był na odpoczynek.

Książę Kissador znajdowałsię obecniew Ratopolis, oczywiście w towarzystwie nieodłącznego Gardafoura. Dowiedziawszy się, że rodzina Ratonów, po przejściu fazy ryb, powróciła do postaci szczurów, zajęli się przygotowaniem dla nich sekretnych pułapek.

– Kiedy myślę – powtarzałksiążę– że i tym razem swoją nową przemianę zawdzięczają tej przeklętej wróżce!...

– Och! Tym lepiej! – odpowiedziałGardafour. – Łatwiej je będzie złapać. Ryby wymykają się bez trudu. Szczury potrafimy pojmać, a kiedy piękna Ratina – dorzucił – raz znajdzie się w pańskich rękach, stracigłowę dla Waszej Wysokości.

Słysząc te słowa,pyszałek zadzierałgłowę, puszył się, rzucał zalotne spojrzenia ładnym szczurzycom, które mijali po drodze.

– Gardafourze – zapytał– czy wszystko gotowe?

– Wszystko, WaszaWysokość. Ratina nie wydostanie się z pułapki, którą dla niej przygotowałem.

I Gardafour pokazałeleganckąkołyskę z listowia, umieszczoną w rogu placu.

– W tej kołysce ukrytajest pułapka – powiedział – i obiecuję, że nasza piękność jeszcze dzisiaj znajdzie się w pałacu Waszej Wysokości, gdzie nie będzie mogła dłużej opierać się zaletom pańskiego umysłu i osobistemu czarowi.

Głupek połykał wszystkieprymitywne pochlebstwa czarnoksiężnika!

– Oto ona – powiedziałGardafour. – Proszę za mną, książę, nie może nas zobaczyć.

Skręcili w sąsiedniąulicę.

Istotnie była to Ratina w towarzystwieRatina, który odprowadzał ją na miejsce sjesty16. Jakaż ona była urocza, z blond główką i wdzięczną postacią szczurzycy!

Oto co jej mówił młody człowiek:

– Droga Ratino, obyśjuż była panienką! Gdybym mógł dla poślubienia ciebie zostać szczurem, nie zawahałbym się. Niestety, jest to niemożliwe.

– Mój drogi Ratinie, pozostajenam tylko czekać…

– Czekać! Ciągle czekać!

– Jakie to ma znaczenie, skoro wiesz, że cię kocham i będę należeć tylko do ciebie. Poza tym chroni nas dobra wróżka i już nie musimy niczego się obawiać ze strony złego Gardafoura ani księcia Kissadora.

– Tego impertynenta! – wybuchnął. – Już ja dam nauczkę temu głupcowi!

– Nie, mój Ratinie, nie! Nie szukaj z nim zwady! Ma straże, które go obronią… Cierpliwości, bo tak trzeba, i zaufania, ponieważ cię kocham!

Kiedy Ratina wypowiadałate miłe słowa, młody człowiek tulił ją do serca, całując jej małe łapki. Ponieważ poczuła się nieco zmęczona przechadzką powiedziała:

– Ratinie, oto kołyska, wktórej mam zwyczaj odpoczywać. Idź do domu uprzedzić moich rodziców, żeby przyszli tutaj po mnie przed udaniem się na uroczystość.

Ratina wsunęła się do kołyski. Nagle dał się słyszeć suchy trzask, jakby uderzenie naciągniętej sprężyny…

Liście kryły perfidną pułapkęa Ratina, która zlekceważyła niebezpieczeństwo, dotknęła sprężyny. Przed kołyskę spadła nagle krata i biedactwo zostało uwięzione.

Ratin wydał okrzyk wściekłości, któremu zawtórował głos rozpaczy Ratiny, a im z kolei odpowiedział triumfalny krzyk Gardafoura, który nadbiegał z księciem Kissadorem.

Na próżno młody człowiekszarpał kratę, próbując wyłamać pręty, na próżno chciał się rzucić na księcia.

Najrozsądniej byłobyudaćsię na poszukiwanie pomocy dla uwolnienia nieszczęsnej Ratiny, co też Ratin uczynił i oddalił się główną ulicą Ratopolis.

W tym czasie Ratina zostałajuż wyciągnięta z pułapki i książę Kissador przemawiał do niej najuprzejmiej w świecie:

– Mam cię, moja mała,i terazjuż mi się nie wymkniesz!

 VII

odzina Ratonów zamieszkiwała jeden z najbardziejeleganckich domów Ratopolis – był to wspaniały holenderski ser. Salon, jadalnia, sypialnie, wszystkie pomieszczenia służbowe urządzone były gustownie i komfortowo. Świadczyło to o tym, że Raton i jego najbliżsi zaliczani byli do poważnych obywateli miasta i cieszyli się powszechnym szacunkiem.

Powrót do dawnej sytuacjiabsolutnie nie powiększył dumy tego zacnego filozofa. Pozostał takim, jakim był – skromnym w ambicjach, prawdziwym mędrcem, którego La Fontaine17 uczynił przewodniczącym swojej rady szczurów. Każdy wychodził dobrze na jego radach. Niestety, zachorował na podagrę18 i chodził o kuli, chyba że choroba w ogóle unieruchamiała go w jego wielkim fotelu. Podagrę przypisywał wilgoci kolonii Samobrives, gdzie wegetował kilka miesięcy. Mimo że znajdował się w wodach uznawanych powszechnie za najlepsze, jego choroba była bardziej zaawansowana niż przedtem. Dla niego było to tym bardziej denerwujące, że, to rzecz bardzo zadziwiająca, choroba ta czyniła go niezdolnym do metamorfozy na wyższe stadium. Istotnie, metempsychoza nie mogła dokonywać się na osobnikach dotkniętych tą chorobą bogatych. Raton pozostanie więc szczurem, dopóki będzie chory.

Ale Ratonna! Nie, ona niebyła filozofem. Przyjrzyjcie się jej sytuacji – uznawana za damę, i to wielką damę, miała za męża zwykłego szczura i do tego chorego na podagrę! Och, można było umrzeć ze wstydu! Dlatego była coraz bardziej zgryźliwa i irytująca, szukając zwady ze swoim małżonkiem, besztając służące za źle wykonane polecenia, choć były one źle wydane; czyniła życie swojego domu nie do zniesienia.

– Powinien się pan leczyć– mówiła– i będę nad tym czuwać!

– Marzę o tym samym, kochanie– odpowiadał Raton – ale wydaje mi się to niemożliwym i muszę pozostać szczurem…

– Szczurem! Ja – żoną szczura! I jak ja będę wyglądać?… I jeszcze do tego nasza córka zakochana w chłopcu, który nie ma grosza! Co za wstyd! Załóżmy, że kiedyś zostanę księżną, Ratina również…

– To znaczy, że będęksięciem– odpowiedział Raton, nie bez odrobiny złośliwości.

– Ty księciem, z ogonemiłapami! Patrzcie, jaki pan!

Tak oto całymi dniamisłychaćbyło narzekania pani Ratonny. Najczęściej swój zły humor usiłowała wyładować na kuzynie Ratém. Prawdę mówiąc, biedny kuzyn był rzeczywiście wdzięcznym celem jej złośliwości.

W jego przypadku metamorfozanie była całkowita. Raté tylko częściowo był szczurem – z przodu tak, lecz tył miał rybi, z ogonem witlinka, co czyniło go absolutnie groteskowym. Z takim wyglądem jak tu się podobać pięknej Ratinie czy innym szczurzycom Ratopolis!

– Cóż ja takiego uczyniłemnaturze, że tak mnie potraktowała! – wykrzykiwał. – Co takiego zrobiłem?

– Czy nie mógłbyśschowaćtego wstrętnego ogona?! – mówiła pani Ratonna.

– Nie mogę, ciociu!

– A więc obetnijgo, idioto! Obetnij go!

Nawet kucharzRata zaofiarował się przystąpić do tej operacji, a następnie przyrządzić ogon witlinka w sposób absolutnie niezrównany. Jakim przysmakiem byłby on na takie właśnie święto!

Święto Ratopolis? Tak, mojedrogie dzieci! Również rodzina Ratonów nosiła się z zamiarem wzięcia udziału w tym wielkim zgromadzeniu. Czekano już tylko na powrót Ratiny. W tym właśnie momencie u bramy domu zatrzymała się kareta. Była to wróżka Firmenta, w stroju z brokatu i złota, która przybyła z wizytą do swoich protegowanych. Jeśli śmiała się czasem z komicznych ambicji Ratonny, ze śmiesznej próżności Raty, z głupstw Ratana i lamentów kuzyna Ratégo, to doceniała mądrość Ratona, uwielbiała czarującą Ratinę i koniecznie chciała doprowadzić do tego małżeństwa. W jej obecności nawet pani Ratonna nie ośmielała się krytykować młodego człowieka, nie będącego nawet księciem.

Powitano więc wróżkę, nie szczędzącpodziękowań za wszystko, co już zrobiła i czego jeszcze dokona.

– Właśnie na paniączekaliśmy, droga wróżko! – powiedziała pani Ratonna. – Ach, kiedy wreszcie zostanę damą?

– Cierpliwości, cierpliwości– odpowiedziała Firmenta. – Pozwólmy działać naturze, a to wymaga czasu.

– Tylko czemuona skazuje mniena ogon witlinka? – wykrzyknął kuzyn, czyniąc rozpaczliwą minę. – Wróżko, czy nie mogłaby mnie pani od niego uwolnić?

– Niestety nie– odpowiedziałaFirmenta. – Doprawdy nie ma pan szczęścia, czego przyczyną jest prawdopodobnie pańskie nazwisko – Rate19. Miejmy jednak nadzieję, że nie będzie pan miał ogona szczura, kiedy zostanie pan ptakiem.

– Och! – krzyknęłapaniRatonna. – Jakże chciałabym zostać królową ptaszarni!

– A ja tłustą indyczkąnadziewaną truflami! – naiwnie rzekła gosposia Ratana.

– Ja królem drobiu! – dorzucił Rata.

– Będziecie, czymbędziecie– ostudził ich zapał Raton, ojciec. – Jeśli chodzi o mnie, jestem szczurem i za względu na moją podagrę pozostanę nim. Lepiej być szczurem, niż stracić pióra jak to było w wielu znanych mi przypadkach!

W tym momenciedrzwiotworzyły się i ukazał się w nich młody Ratin, blady i w potarganym ubraniu. W kilku słowach opowiedział jak Ratina wpadła w pułapkę perfidnego Gardafoura.

– Więc to tak – rzekła wróżka. – Chcesz dalej walczyć, przeklęty czarnoksiężniku! Zgoda! Spróbujemy się!

 VIII

ak, drogie dzieci, całe Ratopolis świętuje i wy też bawiłybyściesię  świetnie, gdyby rodzice was tam zaprowadzili. Wyobraźcie sobie! Wszędzie szerokie bramy z barwnymi transparentami, nad ulicami łuki triumfalne z zieleni, domy udekorowane tkaninami, fajerwerki w górze, muzyka na każdym skrzyżowaniu i proszę mi wierzyć, okazało się, że szczury są bardzo umuzykalnione. Posiadają słodkie głosiki, porównywalne do dźwięku fletu, o niemożliwym do opisania wyrazie. Z jakim wyczuciem wykonywały one dzieła swoich kompozytorów: Rassiniego, Ragnera, Rasseneta20 i wielu innych!

Największy jednakpodziw wzbudziłby w was pochódwszystkich szczurów świata i tych, którzy nie będąc szczurami, zasłużyli sobie na to miano.

Widać w nim szczuryktóre, niczymHarpagon21, dźwigają pod łapką drogocenne kasetki skąpca; wyleniałe, stare zrzędy – bohaterowie wojenni – wciąż gotowi rzucić się na ludzki rodzaj dla zdobycia jeszcze jednej belki na pagonie; szczury z trąbką, z nosem przypominającym ogon, udających żuawów afrykańskich22; szczury kościelne, uniżone i skromne; szczury piwniczne, mające zwyczaj zapełniać swoje pyszczki na państwowy koszt; wreszcie niezliczone zastępy tych miłych szczurów wykonujących taneczne pas i contre-pas,23 posuwających się tanecznym krokiem baletu operowego. Pośród tego pochodu wielkiego świata znajdowała się rodzina Ratonów w towarzystwie wróżki. Ona jednak nie zwracała uwagi na to wspaniałe widowisko. Cały czas myślała o biednej Ratinie, pozbawionej zarówno miłości swoich rodziców jak i miłości narzeczonego!

Orszak dotarłdo głównego placu. Pułapkaw dalszym ciągu tkwiła pod kołyską, ale po Ratinie nie było śladu.

– Oddajcie mimoją córkę! – krzyczałapani Ratonna, której głównym celem stało się odnalezienie dziecka. Jej rozpacz wywoływała prawdziwą litość.

Wróżka bezskutecznieusiłowała ukryćswój gniew przeciwko Gardafourowi. Widać to było po jej zaciśniętych ustach, po oczach, które straciły zwykłą słodycz.

W głębi placupowstał wielki tumult. Był to pochód książąt, hrabiów, markizów we wspaniałych szatach, słowem najświetniejszych panów, otoczonych wszelkiego rodzaju strażami.

Na czele głównejgrupy rzucał sięw oczy książę Kissador, rozdający wokół uśmiechy i protekcyjne pozdrowienia wszystkim swoim pochlebcom. Za nim, otoczona służbą, słaniała się śliczna, biedna szczurzyca. Była to Ratina, tak strzeżona, że nawet nie mogła marzyć o ucieczce. Jej słodkie oczy wypełnione łzami mówiły więcej, niż ja mógłbym to oddać słowami.

Idący obokGardafour nie spuszczałz niej wzroku. Ach, tym razem mu się nie wymknie!

– Ratino…córeczko!

– Ratino… najdroższa! – wykrzykiwali na zmianę Ratonna i Ratin, którzy na próżno usiłowali do niej się zbliżyć.

Trzeba było słyszećszyderstwa, z jakimi książę Kissador pozdrawiał rodzinę Ratonów, jakie prowokujące spojrzenia rzucał Firmencie Gardafour. Pozbawiony swojej magicznej mocy, mimo wszystko zatriumfował, posługując się zwykłą pułapką na szczury. W tym samym czasie panowie gratulowali księciu jego zdobyczy. Z jaką próżnością głupiec przyjmował te komplementy!

Nagle wróżkawyciąga ramię, porusza różdżką, i oto dokonuje się nowa metamorfoza!

Co prawda, ojciec Raton pozostałszczurem, ale pani Ratonna zamienia się w papugę, Rata w pawia, Ratana wgęś, a kuzyn Raté w czaplę. Niestety, pech go nie opuścił: zamiast pięknego ptasiego ogona, spod upierzenia wygląda chudy szczurzy ogon!

W tym samymmomencie z grupymożnych wzlatuje gołębica – to Ratina!

Gdyby możnabyło oddać osłupienieksięcia Kissadora i wściekłość Gardafoura! Wszyscy dworzanie i cała służba rzucają się w pościg za Ratiną, która oddala się, machając skrzydłami.

Dekoracja ulegazmianie. Nie ma jużgłównego placu Ratopolis, zastąpił go uroczy pejzaż, którego ramy stanowią wysokie drzewa. Z różnych zakątków nieba przybywają tysiące ptaków, aby powitać swoich nowych powietrznych braci. Kiedy pani Ratonna, zadowolona ze swojego upierzenia, szczęśliwa w swojej paplaninie, oddaje się wyszukanym rozmowom, służąca Ratana, czerwona ze wstydu, sama już nie wie, gdzie ma chować swoje gęsie łapy.

Jeśli chodzi o Ratę– dom24 Ratę, proszę! – puszy się, jakby całe życie był pawiem, gdy tymczasem biedny kuzyn powtarza szeptem:

– Stracony razjeszcze! Stracony nazawsze!

Jakaś gołębica przecina niebo, wydającciche okrzyki radości, wykonuje kilka eleganckich kółek, siada delikatnie na ramieniu pięknego młodzieńca.

To Ratina; możnausłyszeć, jak trzepocząc skrzydłami, szepcze do ucha narzeczonego:

– Ratinie, najdroższy!… Kochamcię!

 IX

dzie to my jesteśmy, drogie dzieci? Tak, w dalszym ciągu w jednymz tych krajów, którego nie znam, więc nazwy jego nie mogę wam podać. Swoimi rozległymi krajobrazami obramowanymi tropikalnymi drzewami, świątyniami, odcinającymi się nieco zbyt wyraźnie od błękitu nieba, przypomina trochę Indie, a jego mieszkańcy Hindusów.

Wejdźmy do tegokarawanseraju,25 rodzaju obszernejoberży dostępnej dla każdego wędrownika. Właśnie tutaj zebrała się w komplecie rodzina Ratonów, która zgodnie z radą Firmenty udała się w podróż. Istotnie, aby uniknąć zemsty księcia, zanim nie nabierze się sił, najpewniej było opuścić Ratopolis. Ratonna, Ratana, Ratina, Rata i Raté w dalszym ciągu są zwykłymi ptakami. Kiedy staną się drapieżnikami, niewesoło będzie mieć z nimi do czynienia.

Tak, byli zwykłymiptakami, pośród którychnajbardziej pokrzywdzona czuła się Ratana. Przechadzała się samotnie po podwórku karawanseraju.

– Co za los! Co za los! – skarżyła się. – Po eleganckim pstrągu, szczurzycy, która umiała się podobać, zostać gęsią, gęsią domową, jedną z drobiu, którą byle jaki kucharz może nadziać kasztanami!

I wracając do tejmyśli, dodawała:

– Kto wie, możenawet mójmąż wpadnie na ten pomysł? Jak on mnie teraz lekceważy! No cóż, nie można wymagać, aby taki majestatyczny paw miał jakikolwiek wzgląd na pospolitą gęś! Gdybym chociaż była indyczką! Lecz nic z tego! Nie podobam się już Racie.

Szczytem zaś byłoprzybycie pyszałkowatego Ratyna podwórko. Rzeczywiście był to piękny paw! Ruszał swoim mieniącym się wielokolorowym pióropuszem. Nastroszył swoje pióra, które wydawały się być haftowane kwiatami i wysadzane drogocennymi kamieniami. Rozłożył szeroko swój wspaniały wachlarz piór i frędzle kryjące lotki ogonowe. Jakże taki wspaniały ptak mógłby zainteresować się gęsią, tak mało pociągającą w swoim szaro-popielatym upierzeniu i brunatnym grzbiecie.

– Rato! Mójdrogi! – zawołała.

– Kto ośmiela się wymieniać moje imię? – zapytał paw.

– Ja!

– Gęś! Jakagęś? 

– JestemtwojąRataną!

– Co? To straszne! Proszę mi zejść z drogi!

Doprawdypróżnośćpodpowiada głupoty.

A przykładszedł zarozumialcowi z góry. Czy jego chlebodawczyni miała więcej rozsądku? Czyż nie traktowała swojego męża równie lekceważąco?

Właśnie nadchodziław towarzystwie męża, córki, Ratina i kuzyna Ratégo.

Ratina jakogołębicajest urocza. Ma piękne niebieskawo-siwe upierzenie; złotawą zieleń o zmieniającym się połysku pod szyją; pierś czerwieni weneckiej26 i białą plamę na każdym skrzydle.

Ratin wydajesię pożerać ją oczyma! A ona grucha melodyjnie, latając wokół młodzieńca!

Ojciec wspartyna kuli spoglądał na córkę z uwielbieniem. Jakaż ona była piękna! Oczywiście, pani Ratonna uważała się za o wiele piękniejszą. Tak, natura wiedziała co czyni, zamieniając ją w papugę. Paplała, wciąż paplała! Sposobem, w jaki rozstawiała swój ogon, doprowadzała do zazdrości samego dom Ratę. Gdybyście ją widzieli jak się wystawiała do słońca, aby połyskiwało żółte upierzenie jej szyi, jak stroszyła swoje zielone pióra i siwawe lotki! W istocie był to jeden z najwspanialszych gatunków orientalnych papug.

– Czy jesteś zadowolonaze swojego wcielenia, moja bobonne?27 – zapytał ją Raton.

– Nie ma tutaj żadnej bobonne – odparła suchym tonem. – Proszę zwracać się do mnie z należytym szacunkiem i nie zapominać o dystansie, który nas dzieli.

– Ja! twój mąż?…

– Szczur mężempapugi! Jesteś pan szaleńcem, mój drogi!

I pani Ratonna nadymałasię, podczas gdy Rata puszył się przed nią.

Raton dał przyjacielskiznak służącej, która nic nie straciła w jego oczach, po czym rzekł do siebie: „Kobiety! Ach te kobiety! Widzicie, co się dzieje, kiedy próżność przewraca im w głowie – zresztą bez tego też! Trzeba do tego podchodzić filozoficznie…”

A co podczas tejscenyrodzinnej robił kuzyn Raté z dodatkiem, który nie należał do jego gatunku? Być szczurem z ogonem witlinka, a później czaplą z ogonem szczura! Jeśli miałoby to tak trwać w miarę wspinania się po szczeblach rozwoju, byłaby to rzecz godna pożałowania! Siedział na jednej łapie w kącie podwórka, pokazując przód ciała, którego biel odcinała się od czarnych piórek i siwego upierzenia, odchylając melancholijnie do tyłu swój czub.

Zaistniał problem,czykontynuować dalej podróż celem podziwiania wspaniałości krajobrazu w całym jego pięknie, czy nie.

Tymczasem pani Ratonna, podobniezresztą jak dom Rata, podziwiali jedynie samych siebie. Ani jedno, ani drugie nie oglądało niepowtarzalnych krajobrazów, przedkładając nad nie miasta i osady, gdzie mogli popisywać się swoimi wdziękami.

Właśnie dyskutowanonad tym, kiedynowa osoba pojawiła się w drzwiach karawanseraju.

Był to jeden z miejscowych przewodników, ubrany na sposób hinduski, który przyszedł zaofiarować swoje usługi podróżnym.

– Przyjacielu –zapytałgo Raton – czy jest w okolicy coś godnego zwiedzenia?

– Cud, który nie ma sobierównego – odpowiedział przewodnik. – Wielki sfinks28 pustyni.

– Sfinks pustyni! –prychnęłalekceważąco pani Ratonna. 

– Przecież nie przyjechaliśmyzwiedzać pustyni – dorzucił dom Rata.

– Tak! – odpowiedziałprzewodnik. – Ale dzisiaj nie będzie to pustynia, bo jest to dzień sfinksa i ze wszystkich stron świata przyjeżdżają go czcić.

Był to wystarczającypowód, aby przekonać naszych pyszałków. Zresztą dla Ratiny i jej narzeczonego nie miało to większego znaczenia, gdzie ich poprowadzą, pod warunkiem, że będą razem. Jeśli idzie o kuzyna Ratégo i służącą Ratanę, pustynia byłaby dla nich najlepszym miejscem do ukrycia się.

– W drogę! – powiedziałapani Ratonna. 

– W drogę! – powtórzyłprzewodnik.

Chwilę później wszyscyopuścili karawanseraj, nie domyślając się, że przewodnikiem był czarnoksiężnik Gardafour, który, przebrany nie do poznania, wciągał ich w nową zasadzkę.

 X

o za wspaniały sfinks, nieskończenie piękniejszy od sfinksów egipskich, tak przecież sławnych! Nazywano go sfinksem Romiradoura29 i był on ósmym cudem świata.

Ratonowie przybyli na skraj rozległej równiny, otoczonejgęstymi lasami, u stóp łańcucha gór pokrytych wiecznymi śniegami.

Wyobraźcie sobie pośrodkutej równiny posąg wykutyw marmurze, przedstawiający zwierzę. Spoczywa ono na łące, z twarzą uniesioną, skrzyżowanymi przednimi łapami, ciałem wyciągniętym. Mierzy co najmniej pięćset stóp30 długości i sto szerokości. Głowa wznosi się osiemdziesiąt stóp nad ziemią.

Sfinks ten ma równiezagadkowy wygląd, co pozostałe. Nie zdradził nigdy swojej odwiecznej tajemnicy. A przecież jego obszerny mózg dostępny jest dla każdego. Wchodzi się do niego drzwiami umieszczonymi między łapami. Wewnętrzne schody prowadzą do jego oczu, ust, nosa i gęstego lasu włosów porastających czaszkę. Poza tym, abyście lepiej mogli zdać sobie sprawę z wielkości tego potwora, powiem wam, że dziesięć osób mieściło się wygodnie w jego oczodole, trzydzieści w małżowinie usznej, czterdzieści między chrząstkami nosa, sześćdziesiąt w ustach, gdzie można byłoby wydać bal, a w jego włosach, gęstych jak amerykański las, mieściła się setka. Zewsząd zjeżdżano się, nie żeby z nim porozmawiać, bo nie odpowiadał, pewnie w obawie przed pomyłką, lecz aby go zwiedzić tak, jak zwiedza się pomnik świętego Karola31 na jednej z wysp jeziora Majeur.

Drogie dzieci, nie będędłużej zatrzymywał się nad opisem tego cudu, będącego dowodem ludzkiego geniuszu. Ani piramidy egipskie, ani wiszące ogrody Babilonu, ani kolos z Rodos, ani aleksandryjska latarnia32, ani nawet wieża Eiffla nie mogą być do niego porównywane. Kiedy geografowie zainteresują się w końcu krajem, w którym znajduje się sfinks z Romiradour, mam nadzieję, że w czasie wakacji pojedziecie go zobaczyć.

Gardafour oczywiścieznał sfinksa itam właśnie prowadził Ratonów. Skłamał bezczelnie, mówiąc im, że ma się tutaj odbyć festyn, czym szczególnie zirytował pawia i papugę! Wspaniały sfinks w ogóle ich nie interesował.

Jak się domyślacie,czarnoksiężnik iksiążę Kissador uknuli spisek. Książę oczywiście też tam był, ukryty z setką swojej straży na skraju sąsiedniego lasu. W chwili, kiedy Ratonowie znajdą się we wnętrzu sfinksa, zostaną tam złapani niczym w pułapce na szczury. Gdyby stu ludziom nie udało się pochwycić pięciu ptaków, szczura i zakochanego młodzieńca, oznaczałoby to, że są oni chronieni przez jakąś nadnaturalną siłę.

W oczekiwaniuksiążę chodził tam i z powrotem, dając oznaki najwyższego zniecierpliwienia. Przegrać podboje o piękną Ratinę! Ach, jakżeby się zemścił na tej rodzinie, gdyby Gardafour odzyskał swoją moc! Lecz czarnoksiężnik był jej pozbawiony jeszcze przez kilka tygodni. Tym razem jednak wszystko było tak dokładnie przygotowane, że ani Ratina, ani nikt z jej bliskich nie wymknie się swojemu prześladowcy.

W tej chwili na czelemałej karawanyukazał się Gardafour. Książę w otoczeniu swojej straży trwał w pogotowiu.

 XI

jciec Raton, mimo swojej podagry, maszerowałżwawo. Gołębica, rysując na niebie duże koła, od czasu do czasu spoczywała na ramieniu Ratina. Papuga fruwała z drzewa na drzewo, unosząc się co chwilę i wyglądając obiecywanego tłumu.

Paw starannie złożyłswój ogon w obawie przed kolcami, podczas gdy Ratana kołysała się na swoich szerokich łapach. Za nimi kroczyła czapla z opuszczonym dziobem, rozbijając wściekle powietrze ogonem szczura. Próbowała wsadzić go do kieszeni, chciałem powiedzieć – pod swoje skrzydło, musiała jednak zrezygnować – ogon był zbyt krótki.

W końcu podróżnicyznaleźli się u stóp sfinksa. Nigdy nie widzieli czegoś równie pięknego.

Mimo topani Ratonna i dom Rata przepytywaliprzewodnika:

– Gdzie ten wielki zjazd świata, który namobiecałeś?

– Z chwilą kiedy dotrzecie do głowy potwora– odpowiedział czarnoksiężnik – będziecie dominować nad tłumem i będziecie widoczni w promieniu kilku mil.

– W takim raziewchodźmy szybko!

– Wchodźmy!

Wszyscy, beznajmniejszego podejrzenia, weszlido środka. Nawet nie zauważyli, że przewodnik został na zewnątrz, zamknąwszy za nimi drzwi znajdujące się między łapami olbrzymiego posągu.

Wewnątrz panowałpółmrok; światło wślizgiwało się przez otwory twarzy wzdłuż wewnętrznych schodów. Już po chwili można było widzieć Ratona spacerującego między ustami sfinksa, panią Ratonnę lecącą na czubek nosa, gdzie figlowała kokieteryjnie, dom Ratę na szczycie czaszki, gdzie rozpościerał ogon, zaćmiewając promienie słońca.

Młodzi, Ratin i Ratina, umieścili się w prawej małżowinie, gdzie szeptali sobie najczulsze słówka.

Ratana trzymałasię w lewym oku, skądnie można było dojrzeć jej skromnego upierzenia. W prawym oku siedział kuzyn Raté, usiłując ukryć swój wstydliwy ogon.

Z tych różnychpunktów twarzyRatonowie mieli doskonałą możliwość podziwiania wspaniałej panoramy, rozciągającej się po najdalsze granice horyzontu.

Pogoda była wspaniała. Ani jednejchmurki na niebie, ani jednej mgiełki na ziemi.

Nagle na skrajulasu zarysowywuje się jakaśżywa masa. Posuwa się, zbliża. Czyżby to byli wielbiciele sfinksa z Romiradour?

Nie! To są ludzieuzbrojeniw piki, miecze, łuki, kusze; idą zwartym szeregiem. Mogą mieć tylko złe zamiary.

Istotnie, na ichczele widać księciaKissadora, za nim czarnoksiężnika, który zrzucił swoje szaty przewodnika. Rodzina Ratonów czuje się zgubiona, z wyjątkiem tych, którzy posiadają skrzydła i mogą ulecieć w przestworza.

– Uciekaj, drogaRatino – krzyczy jej narzeczony. – Uciekaj!… Zostaw mnie w rękach tych nikczemników!

– Zostawić cię… nigdy! – odpowiadaRatina. 

Istotnie, było to dosyć niebezpieczne. Strzała mogłaby przebić gołębicę, podobnie jak papugę, pawia, gęś i czaplę. Lepiej schować się w czeluści sfinksa. Może uda się wymknąć z zapadnięciem nocy, uciec sekretnym wyjściem, nie obawiając się kuszników księcia.

Ach, jaka szkoda, że Firmenta nie towarzyszyłaswoim podopiecznym w czasie ich podróży! Tymczasem młodzieniec miał pomysł, bardzo prosty jak wszystkie dobre pomysły: chodziło o zabarykadowanie drzwi od wewnątrz, co zresztą natychmiast uczynił. Był ku temu czas najwyższy, gdyż książę Gardafour i straże, zatrzymawszy się kilka kroków od sfinksa, nawoływali więźniów do poddania się.

Zdecydowane„nie”, jakie wyszło z ust potwora, było jedyną odpowiedzią, jaką otrzymali.

Wobec tego strażerzuciły się dodrzwi i, kiedy zaatakowały je olbrzymimi kawałami skał, widać było, że te lada moment ustąpią.

Nagle włosy sfinksaotoczyła lekkamgła i, uwalniając się z ostatnich jej kłębów, na głowie Romiradoura stanęła wróżka Firmenta.

Straże cofnęły się przed tym cudownymzjawiskiem. Jednak Gardafour powiódł ich z powrotem do ataku i deski drzwi zaczęły drżeć pod ciosami.

W tym momenciewróżka opuściła ku ziemi drżącą w jej dłoni różdżkę.

Nagle przez rozwalone drzwi następuje nieoczekiwany atak.

Nagle przez rozwalonedrzwi następujenieoczekiwany atak.

Tygrysica, niedźwiedźi pantera rzucająsię na straże. Tygrysicą o płowej sierści jest Ratonna, niedźwiedziem o zjeżonej sierści i wyciągniętych pazurach Rata. Ratana jest panterą. Jak ona skacze! Ta ostatnia metamorfoza zmieniła trzy ptaki w drapieżne zwierzęta.

W tym samym czasieRatina zamieniłasię w elegancką łanię a kuzyn Raté przyjął formę osła, który ryczał straszliwym głosem. Ale spójrzcie! – co za przekleństwo! – zachował swój czapli ogon, i ten ptasi ogon dyndał na końcu jego zadu! Doprawdy, niepodobna uciec przed swoim przeznaczeniem.

Na widok tych wspaniałychdrapieżnikówgwardziści nie zastanawiali się ani chwili: uciekali jakby się paliło. Nic nie było w stanie ich zatrzymać, tym bardziej, że książę Kissador i Gardafour pierwsi dali przykład. Jak się okazało, nie odpowiadało im być pożartymi żywcem.

Księciu i czarnoksiężnikowiudało się dopaść lasu, ich gwardziści nie mieli tyle szczęścia. Tygrysica, niedźwiedź i pantera zagrodziły im drogę. Nieszczęśnicy wpadli na pomysł schronienia się we wnętrzu sfinksa i wkrótce widać ich było chodzących tam i z powrotem w jego szerokiej paszczy.

Nie był to jednaknajlepszy pomysł, o czym przekonali się, niestety zbyt późno.

Wróżka Firmenta znowu sięgnęłaposwoją różdżkę i w powietrzu rozległ się niesamowity ryk, niczym uderzenie gromu w przestworzach.

Sfinks zmienił się lwa. I to jakiego! Zjeżona grzywa, oczy rzucające błyskawice, otwierające się i zamykające szczęki, rozpoczynające straszliwe dzieło… Chwilę później straże księcia Kissadora zostały zmiażdżone zębami niesamowitego stwora.

Firmenta zeskakujelekko naziemię. U jej stóp płaszczy się tygrysica, niedźwiedź i pantera, jak to zwykły czynić dzikie zwierzęta przed wzrokiem swojej treserki.

Od tego momentu sfinks zostałlwem z Romiradour.

 XII

inął jakiś czas. Rodzina Ratonów ostatecznie osiągnęła formę człowieczą – z wyjątkiem ojca, który ze swoją podagrą i filozofią pozostał szczurem. Inni na jego miejscu czuliby się obrażeni, uskarżali na niesprawiedliwość losu, przeklinali go. On uśmiechał się – wydawałsię szczęśliwy, że nie musi zmieniać swoich nawyków.

Co by nie powiedzieć– szczur, ale jednak bogaty pan. Ponieważ jego żona nie zgodziła się zamieszkać w starym serze w Ratopolis, on zamieszkał we wspaniałym pałacu, w wielkim mieście, stolicy nieznanego jeszcze kraju, co bynajmniej nie uczyniło go bardziej dumnym. Dumę, a raczej próżność, pozostawił pani Ratonnie, która teraz została księżną. Trzeba by ją widzieć jak, przechadzając się poswoich apartamentach, stanowi duże zagrożenie dla zwierciadeł – nieustannie się przeglądając.

Tego dnia diuk33Raton z największą starannością szczotkował sobie sierść i dokonywał toalety, jaka obowiązuje szczura. Diuczessa34 włożyła na siebie swoje najpiękniejsze ozdoby: suknię w deseń z gałązkami, wykonaną ze strzyżonego weluru, chińskiej krepy, surahu35, pluszu, satyny, brokatu i mory; stanik sukni à la Henryk II; tren wyszywany gagatami,36 szafirami, perłami, długi na kilka łokci, zastępujący jej różne ogony, które nosiła zanim została damą; błyszczące diamenty; koronki tak delikatne, tak bogate, że lepszych nie utkałaby sama Arachne37; kapelusz Rembrandta38, na którym piętrzy siękłąb kwiatów; słowem wszystko co najmodniejsze.

Ale dlaczego, zapytaciepewnie, te luksusowe stroje? Ponieważ to dzisiejszego właśnie dnia odbędzie się w kaplicy pałacu uroczystość zaślubin czarującej Ratiny z księciem Ratinem. Tak, został on bowiem księciem, aby spodobać się teściowej. – A jak? – Kupując, rzecz jasna, tytuł książęcy. Oczywiście, tytuły książęce, jakie by nie były marne, są bez wątpienia dostatecznie drogie! Dlatego też Ratin poświęcił na ten cel część z pieniędzy uzyskanych za perłę – pewnie już zapomnieliście o sławetnej perle znalezionejw muszli Ratiny – która warta była fortunę!

Jest więc bogaty. Mimoto jednak nie myślcie, że bogactwo uderzyło mu do głowy – ani jemu, ani jego narzeczonej, która już wkrótce, poślubiając go, zostanie księżną. Bynajmniej. Jak wielką księżną by nie była jej matka, ona pozostanie na zawsze skromną dziewczyną, którą dobrze znacie i w której książę Ratin jest zakochany bardziej niż zwykle. Jest taka śliczna w swojej białej sukience, przybranej kwiatami pomarańczy. Oczywistym jest również, że i wróżka Firmenta przybyła uczestniczyć w uroczystościzaślubin, które są po trosze również jej dziełem.

Tak więc nastał wielkidzień dla całej rodziny. Nawet dom Rata jest wspaniały. Przy wszystkich swoich zaletach byłego kucharza stał się politykiem. Posiada frak, który zresztą kosztował go fortunę, gdyż przewracając go na drugą stronę, otrzymać można strój senatora– co w efekcie jest bardzo korzystne.

Ratana nie jest już głupiągąską, tylko, ku swojej wielkiej satysfakcji, damą do towarzystwa. Jej małżonek porzucił wszystkie swoje poprzednie pogardliwe maniery. Powrócił całkowicie do żony i wydawał się nawet nieco zazdrosny o wszystkich mężczyzn krążących wokół niej.

Co do kuzynaRatégo… Powinien właśnie nadejść, więc będziecie mogli ocenić go według własnego uznania.

Wszyscy gościezebrali się w wielkim oświetlonym salonie, napełnionym wonią kwiatów, ozdobionym najdroższymi meblami, obitym tapetami jakich nie robi się już wdzisiejszych czasach.

Zjechano ze wszystkich stron aby uczestniczyć w zaślubinach księcia Ratina. Wielcy panowie i panie postanowili stworzyć orszak dla czarującej pary. Majordomus39 zaanonsował, że wszystko jest gotowe do uroczystości. Tak więc tworzy się orszak najwspanialszy jaki tylko można sobie wyobrazić, który podąża w kierunku kaplicy w chwili, gdy dają się słyszeć pierwsze takty cudownej muzyki. Przemarsz tego wspaniałego orszaku trwał godzinę. Aż wreszcie, w ostatniej grupie, pojawia się kuzyn Raté. Uroczy młody człowiek, doprawdy, kwintesencja mody: elegancki dworski płaszcz, kapelusz ozdobiony wspaniałym piórem zamiatającym podłogę przy każdym skłonie. Kuzyn jest obecnie markizem i nie przynosi już wstydu rodzinie. Ma zadowoloną minę i prezentuje się z gracją. Jest zasypywany komplementami i przyjmuje je bez cienia skromności. Mimo to w jego postawie można zaobserwować pewien smutek, a uwaga jego jest nieznacznie czymś zaabsorbowana. Spuszcza często oczy i zawsze zwraca się przodem do tych, którzy nadchodzą. Skąd się bierze ta rezerwa? Czyż nie jest on człowiekiem równym każdemu księciu na dworze? Oto nadchodzi ustawiony według swej rangi w orszaku, maszerując w ceremonialnym rytmie, dochodzi do rogu salonu, obraca się i… O zgrozo! Między połami jego dworskiego płaszcza oczom wszystkich ukazuje się ogon – ogon osła! Na próżno usiłuje on ukryć tę hańbiącą pozostałośćpoprzedniego wcielenia! Można chyba zaryzykować stwierdzenie, że już nigdy nie uwolni się od niego!

Tak to już jestmojedzieci – kiedy już raz zaczniemy źle swoje życie, bardzo trudno jest powrócić na dobrą drogę. Kuzyn Raté stał się człowiekiem. Dosięgnął szczytu drabiny. Nie może już liczyć na żadną metamorfozę, która uwolniłaby go od tego ogona. Zatrzyma go, aż do końca swoich dni. 

Biedny kuzynRaté!

 XIII

lub księcia Ratina i księżniczki Ratiny odbył się z przepychem godnym tej pięknej młodej pary, jakby stworzonej dla siebie. Wracając z kaplicy, orszak powracał w tym samym nienagannym szyku; cóż za szlachetność postawy, którą spotyka się jedynie wśród ludzi wysokiej klasy. Gdyby jednak znalazł się ktoś, kto zarzuciłby, że wszyscy ci wielcy panowie są jedynie parweniuszami40, którzy zgodnie z prawem metempsychozy przeszli przez najniższe fazy – będąc bezdusznymi mięczakami, bezmózgowymi rybami i ptakami, bezrozumnymi czworonogami – to patrząc na nich musiałby pozbyć się wszelkich wątpliwości co do ich pochodzenia. Z drugiej strony jednak, dobrych manier uczyć trzeba się tak samo jak historii czy geografii. Niemniej jednak, gdyby człowiek pamiętał, czym był w przeszłości, byłby skromniejszy, a ludzkość tylko by na tym skorzystała.

Po uroczystości zaślubinwszyscy zasiedli w wielkiej sali pałacu do wspaniałego posiłku. Powiem wam tylko, że jedzono wspaniałą ambrozję41 przyrządzaną przez najlepszych kucharzy, pito nektar zaczerpnięty z najwspanialszych piwnic Olimpu42. Uwieńczeniem uroczystości był występ pięknych bajader43 i pełnych gracji tancerek egipskich, odzianych w orientalne stroje, które zachwyciły prześwietne zgromadzenie.

Następnie, zgodniez przyjętym zwyczajem, bal otworzył książę Ratin z żoną, kadrylem44, w którym Wielkiej Księżnej Ratonnie towarzyszył pan z królewskiego rodu. Za nimi podążał dom Rata w towarzystwie pewnej ambasadorowej, oraz Ratana prowadzona przez samego bratanka Wielkiego Elektora.45

Co do kuzyna Ratégo, długo wahał się nad wyborem. Mimo, że wymagało to od niego trzymania się na baczność, nie ośmielił się on jednak zaprosić żadnej czarującej damy, której z radością zaoferowałby ramię zamiast swojej ręki. Wreszcie zdecydował się poprosić do tańca uroczą, bardzo dystyngowaną hrabinę. Ta miła dama przyjęła jego propozycję… być może zbyt lekko i oto wdzięczna para rzuciła się w wir walca Gungla.46

Jakie były tegoskutki? Już wkrótce zabrakło miejsca! Na próżno biedny kuzyn Raté usiłował schować pod pachą swój ośli ogon, tak jak tancerki robią to z trenem. Ogon ten porwany przez ruch odśrodkowy stał się jego pułapką. Rozciągnął się na całej swojej długości; uderzając w grupę tańczących, zaplątał się w ich nogi, prowokując tym kompromitujące upadki, czego doświadczył w końcu markiz Raté i towarzysząca mu hrabina. Półprzytomną ze wstydu hrabinę trzeba było wynieść, a kuzyn Raté uciekał z sali co sił w nogach!

Ten komiczny epizodzakończył bal i wszyscy wyszli w chwili, gdy fajerwerki wspaniałym ognistym snopem oświetliły ciemności nocy.

 XIV

omnata księcia Ratina i księżniczki Ratiny jest z pewnością jedną z najpiękniejszych w całym pałacu. Czyż książę nie traktuje jej jak szkatułki z bezcenną biżuterią? Tam właśnie młoda para będzie uroczyście doprowadzona. Tymczasem dwie tajemnicze osoby wtargnęły do komnaty. Tymi osobami, jak się pewnie sami domyślacie, są książę Kissador i czarnoksiężnik Gardafour. 

Tak wyglądała ich rozmowa:

– Wiesz dobrze, co mi obiecałeś, Gardafourze!

– Tak, drogi książę i tym razem nic mnie nie powstrzyma od uprowadzenia Ratiny dla Waszej Wysokości.

– A kiedy wreszcie zostanie ona księżną Kissador, wierzę, że nie będzie miała czego żałować!

– Takie jest również moje zdanie – odpowiada lizus Gardafour.

– Jesteś pewny, że dzisiaj się uda? – molestuje książę.

– Przysięgam! – odpowiada Gardafour, patrząc na zegarek. – Za trzy minuty upłynie okres, w którym pozbawiony byłem mojej czarnoksięskiej mocy. Za trzy minuty moja różdżka odzyska moc równą mocy wróżki Firmenty. Jeżeli Firmenta była w stanie wynieść członków rodziny Ratona do rangi ludzi, ja spowoduję ich upadek do rangi najbardziej prymitywnych zwierząt!

– Dobrze Gardafourze, ale wymagam, aby Ratina i Ratin ani na moment nie pozostawali sam na sam w tym pokoju.

– Nie zostaną, jeśli odzyskam całą moc przed ich przybyciem!

– Ile czasu jeszcze potrzeba?

– Dwie minuty!

– Nadchodzą! – wykrzykuje książę.

– Idę ukryć się do sąsiedniego gabinetu – odpowiada Gardafour – i pojawię się, kiedy nadejdzie czas. Ty panie wycofaj się, ale pozostań z tyłu za tymi wielkimi drzwiami i nie otwieraj ich dopóki nie krzyknę: „Twoja kolej, Ratinie!”

– To postanowione. Przede wszystkim jednak nie oszczędzaj mojego rywala!

– Będzie pan usatysfakcjonowany.

Widzicie więc, jak wielkie niebezpieczeństwo zagraża wciąż tej dzielnej rodzinie, tak już doświadczonej, która nawet się nie domyśla, że książę i czarnoksiężnik są tak blisko!

 XV

bliża się właśnie młoda para prowadzona uroczyście do swojej komnaty. Wielki diuk i diuczessa Ratonna towarzyszą im wraz z wróżką Firmentą, która, chroniąc ich miłość, nie chciała opuścić młodzieńca i dziewczyny. Nie mają oni już przecież powodu aby bać się księcia Kissadora, czy też czarnoksiężnika Gardafoura, gdyż nie widziano ich nigdy w tym kraju. Lecz mimo wszystko wróżka odczuwała pewien niepokój, jakieś tajemnicze przeczucie. Wie przecież, że Gardafour jest u progu odzyskania swojej magicznej mocy i to właśnie jest przyczyną jej niepokoju.

Wśród zgromadzonych jest również Ratana, która ofiarowała swoje usługi młodej pani, jak również dom Rata, który nie opuszcza już swojej żony. Jest również kuzyn Raté, mimo że w tej oto chwili widok tej, którą kocha, łamie mu serce.

Natomiast wróżka Firmenta, wciąż niespokojna, ma tylko jeden cel: sprawdzić, czy czasem Gardafour nie ukrył się gdzieś za zasłoną, lub pod meblami… Rozgląda się… nikogo!

Teraz, kiedy książę Ratin i księżniczka Ratina zamierzają pozostać w tej komnacie, gdzie będą całkiem sami, wróżka odzyska spokój. Nagle, w chwili gdy wróżka zwróciła się do młodych słowami „Bądźcie szczęśliwi”, otwierają się gwałtownie boczne drzwi i słychać straszny krzyk:

– Jeszcze nie!

Pojawił się Gardafour, a magiczna różdżka zadrżała mu w dłoni. Biedna Firmenta nic już nie może zrobić dla tej nieszczęsnej rodziny!

Wszyscy zamarli w osłupieniu. Najpierw stali nieruchomo, później stłoczyli się wokół wróżki, stawiając czoła groźnemu Gardafourowi.

– Dobra wróżko, czyżbyś nas opuszczała?! Dobra wróżko, chroń nas!

– Firmento! – odpowiedział Gardafour. – Wyczerpałaś już swoją moc aby ich uratować, a ja odzyskałem własną w całości, by ich zgubić! Teraz twoja różdżka nic już nie może zrobić, w przeciwieństwie do mojej!

Mówiąc to, potrząsnął nią, zataczając kręgi, a ona zasyczała jak gdyby obdarzona była ponadnaturalną mocą.

Raton i jego rodzina zrozumieli, że wróżka jest już bezsilna, ponieważ nie może dokonać metamorfozy na wyższy stopień.

– Wróżko Firmento! – krzyknął Gardafour. – Zrobiłaś z nich ludzi, wobec tego ja zrobię z nich istoty niższego rzędu!

– Łaski! Łaski! – szepnęła Ratina, wyciągając ręce do czarnoksiężnika.

– Nie ma łaski! – odparł Gardafour. – Pierwszy z was, którego dotknę moją różdżką, zostanie zamieniony w małpę!

To mówiąc, skierował się w stronę nieszczęśliwej gromadki, która rozpierzchła się, widząc jego ruch.

Gdybyście mogli ich widzieć, miotających się po pokoju, z którego nie ma wyjścia, ponieważ drzwi są zamknięte; Ratin ciągnący za sobą Ratinę, próbujący zasłonić ją własnym ciałem, nie bacząc na niebezpieczeństwo, jakie mu zagraża. Tak! Niebezpieczeństwo dla niego samego, gdyż w tym właśnie momencie czarnoksiężnik krzyknął:

– Co do ciebie, młody człowieku, Ratina już wkrótce będzie patrzeć na ciebie tylko ze wstrętem!

Na te słowa Ratina rzuciła się w objęcia matki, Ratin zaś schował się za wielkimi drzwiami przed Gardafourem, który podążał w jego kierunku, krzycząc:

– Twoja kolej, Ratinie!

Twoja kolej, Ratinie!

Zamierzył się w niego różdżką jak włócznią.

W tym właśnie momencie wielkie drzwi otwierają się i do komnaty wpada książę Kissador i to on otrzymuje uderzenie przeznaczone dla Ratina…

Dotknięty czarodziejską różdżką, przemienił się w paskudnego szympansa! Wpada w furię! On, tak dumny ze swej urody, pełny pogardy dla innych, teraz zmieniony w małpę ze zniekształconą twarzą, ramionami sięgającymi stóp, z długimi uszami i wystającym pyskiem, płaskim nosem, żółtą skórą i wiecznie nastroszoną sierścią.

Spojrzał w lustro zawieszone na ścianie i jęknął potwornie… Runął na zdumionego swoją bezmyślnością Gardafoura, chwycił go za szyję i udusił swoimi mocnymi ramionami.

Nagle podłoga, jak to bywa w bajkach, rozstępuje się i pochłania złego Gardafoura wśród wirujących płomieni.

Następnie książę Kissador wybija okno i wyskakuje na spotkanie swoich pobratymców w pobliskim lesie.

 XVI

óż, nie zaskoczę nikogo, mówiąc, że wszystko to kończy się w atmosferze absolutnego szczęścia, pośród wspaniałego otoczenia, ku pełnej satysfakcji wzroku, słuchu, węchu a nawet smaku. Oczy podziwiają najpiękniejsze pod niebem Orientu47 miejsca. Uszy wypełniają się dźwiękami rajskich harmonii. Nos wdycha upajające zapachy wydzielane przez miliardy kwiatów. Usta rozkoszują się powietrzem przepełnionym zapachem najwspanialszych owoców. Cała szczęśliwa rodzina jest w takim stanie upojenia, że nawet sam Raton nie czuje już swojej podagry. Jest zdrowy i wysyła do diabła swoją nieszczęsną kulę!

– Jak to, kochanie! – wykrzykuje diuczessa Ratonna. – Nie masz już podagry?!

– Wygląda na to – odpowiada Raton – że się jej pozbyłem.

– Ojcze! – woła księżniczka Ratina.

– Ach! panie Ratonie! – dorzucają Rata i Ratana.

Nadeszła także wróżka Firmenta, mówiąc:

– Ratonie, tylko od pana zależy, czy stanie się pan człowiekiem. Jeśli tak, mogę…

– Zostać człowiekiem, dobra wróżko?

– Tak! – przytakuje pani Ratonna. – Mężczyzną i diukiem, tak jak ja kobietą i diuczessą!

– Na boga, nie! – odpowiada nasz filozof. – Jestem szczurem i pozostanę nim. Moim zdaniem jest to wskazane i, jak mówił lub powie poeta Menander48, lepiej być psem, koniem, wołem lub osłem niż człowiekiem, czy wam się to podoba czy nie!

 XVII

rogie dzieci, oto jaki jest koniec tej bajki. Ratonowie nie muszą się już niczego obawiać: ani Gardafoura, uduszonego przez księcia Kissadora, ani też samego księcia. Wygląda na to, że teraz będą naprawdę szczęśliwi, a ich szczęście nie będzie niczym zmącone.

Poza tym wróżka Firmenta jest naprawdę do nich niezwykle przywiązana i nie będzie im szczędzić swoich dobrodziejstw.

Jedynie kuzyn Raté ma poniekąd prawo uskarżać się, ponieważ nie udało mu się osiągnąć pełnej metamorfozy. Nie może się pogodzić z ogonem osła, przyczyną swojej rozpaczy. Na próżno usiłuje go ukryć… Ciągle wychodzi!

Co do zacnego Ratona, ku wielkiej rozpaczy diuczessy Ratonny, która bezustannie zarzuca mu jego odmowę przejścia do rodzaju ludzkiego, pozostanie szczurem na całe swoje życie.

A kiedy kłótliwa kobieta za bardzo dokucza mu swoimi lamentami, powtarza słowa bajkopisarza:49

– Ach, te kobiety! Te kobiety! Ładne buzie, ale rozumu ani za grosz!

Przypisy

1 Imiona bohaterów utworzone zostały od słowa “szczur”, które w j. francuskim brzmi rate. Mamy tu również do czynienia z grą słów: raton to “szczurek”, raté – wykolejeniec, nieudacznik, ratine – materiał z miękkiej wełny, z wyczesanym na zewnątrz włóknem, rata – potocznie skrót od ratatouille, co w żołnierskim żargonie oznacza “danie z jednego garnka”, czyli ogólnie nic miłego.

2 dosł. fr. dire des bêtises; une bête – zwierzę, bête – głupi, une bêtise – głupstwo, głupota.

3 Firmenta – imię to może pochodzić od łacińskiego słowa firmamentum, czyli “oparcie, podpora, sklepienie”, bądź od fr. zwrotu faire monter – wznosić się.

4 metempsychoza – wędrówka dusz; w niektórych religiach istnieje wiara w wędrówkę dusz; dusza po śmierci ciała przechodzi w ciało innych zwierząt lub ludzi, wyżej lub niżej zorganizowanych, zależnie od tego, jak się w poprzednim wcieleniu zachowywała.

5 Kissador – z fr. qui s’adore – ten, który się dziwi.

6Gardafour – imię to ma w j. francuskim wiele konotacji: garde-fou – poręcz, balustrada, gardera-vous – kryjcie się!, garer au four – wrzucać do pieca, garder (quelque chose) au four – odkładać coś w tajemnicy, podstępnie na później.

7granit – rodzaj skały wulkanicznej.

8heban – drzewo czarnej barwy.

9trawa morska, zostera morska, tasiemnica (Zostera marina) – bylina podwodna z płożącą się i zakorzenioną łodygą; liście do 1 m długości, wysuszone, dostarczają surowca tapicerskiego; występuje na brzegach morskich Europy, Azji Mniejszej, Ameryki, Chin i Japonii do głębokości 20 m.

10brzegówka, pobrzeżka (Littorina) – rodzaj mięczaka o grubej skorupie, stożkowato-kulistej, żyje na wybrzeżach prawie wszystkich mórz, jadalna; omułek (Mylitus) – rodzaj mięczaka o muszli w kształcie trójkąta, cienkościennej, zamieszkuje wszystkie wody, jadalny; wenus (Venus) – rodzaj mięczaka o kolistej muszli, żeberkowanej, wiele gatunków jadalnych; maktra (Mactra) – rodzaj mięczaka o trójkątno-owalnej muszli, żyjący przy brzegach, większość jadalna.

11bryza – wiatr poranny lub wieczorny, powstający wskutek nierównomiernego nagrzewania się powierzchni lądu i morza.

12Ratopolis – Miasto Szczurów.

13turbot (Psetta maxima) – ryba z rodziny karpiowatych, podobna do flądry; dł. maks. do 1 m; zamieszkuje przybrzeżne wody płn.-zach. Europy; mięso smaczne; ostrosz (Trachinus draco) – ryba z rodziny ostroszowatych; ciało podłużne; zamieszkuje przybrzeżne wody Europy; przy kolcach posiada gruczoły jadowe; dorada (Sparus auratus) – ryba z rodziny prażmowatych, dł. do 65 cm; występuje w Morzu Śródziemnym i u zach. wybrzeży Afryki; barakuda (Sphyraena sphyraena) – ryba z rodziny barakudowatych, dł. do 2,5 m; drapieżna, występuje w ciepłych wodach Atlantyku; jadalna; pstrąg tęczowy (Salmo gairdneri) – ryba z rodziny łososiowatych, bardzo smaczna; w Europie hodowana w stawach; witlinek (Odontogadus merlangus) – ryba z rodziny dorszowatych, dł. około 70 cm; występuje w europejskich wodach Atlantyku.

14grot, fok – nazwy głównych żagli (także masztów) na statku.

15włok – sieć do połowów morskich w kształcie dużego worka, zwężającego się ku tyłowi.

16sjesta – popołudniowy odpoczynek.

17La Fontaine Jean de (1621-1695) – poeta francuski, autor poematów, bajek, opowiadań; tu: nawiązanie do jego bajki Rada szczurów [tłum. pol. Władysław Noskowski].

18podagra – choroba charakteryzująca się napadowym, ostrym zapaleniem stawów, spowodowana odkładaniem się w tkankach soli kwasu moczowego.

19Raté – zob. przypis 1.

20Rassini, Ragner, Rassenet – nawiązanie do sławnych kompozytorów: Rossiniego,
Wagnera, Masseneta.

21Harpagon – bohater komedii Moliera; w przenośni: skąpiec, sknera.

22żuawi afrykańscy – żołnierze korpusu piechoty francuskiej utworzonego w Algierii w 1831 roku.

23pas, contre-pas – rodzaje kroków w tańcu.

24dom – pan, don.

25karawanseraj – na wschodzie: dom zajezdny.

26czerwień wenecka – barwa czerwonobrązowa.

27bobonne – w języku francuskim: pieszczotliwe określenie bliskiej osoby rodzaju żeńskiego.

28sfinks – postać mitologiczna, przedstawiana najczęściej jako leżący lew z głową człowieka-boga lub władcy.

29Romiradour – imię to jest złożeniem dwóch francuskich słów: Romadour – nazwa miejscowości słynącej z cenionych serów, oraz mirador – strażnica.

30stopa – miara długości, równa nieco ponad 30 cm.

31święty Karol – Karol Wielki (742-814), król Franków.

32piramidy egipskie, wiszące ogrody Babilonu, kolos z Rodos, aleksandryjska latarnia – antyczne budowle i dzieła sztuki, częściowo już nie istniejące, zaliczane do tzw. siedmiu cudów świata.

33diuk – książę nie pochodzący z rodu królewskiego; najwyższy tytuł arystokratyczny we Francji.

34diuczessa – słowo utworzone na wzór swego francuskiego odpowiednika duchesse – księżna, żona diuka.

35surah – jedwabna tkanina pochodząca z Indii.

36gagat – czarna, błyszcząca odmiana węgla brunatnego; kamień ozdobny.

37Arachne (mit. grecka) – młoda dziewczyna, która twierdziła, że lepiej tka niż Atena, zamieniona przez nią w pająka.

38Rembrandt van Rijn (1606-1669) – malarz holenderski, jeden z najwybitniejszych twórców w dziejach sztuki.

39majordomus – zarządca dworów wielkopańskich.

40parweniusz – człowiek niskiego pochodzenia.

41ambrozja – pokarm bogów; nektar – napój bogów, dający im młodość.

42Olimp – góra w Grecji, według mitów – siedziba bogów.

43bajadera – europejskie określenie hinduskiej tancerki-kapłanki.

44kadryl – figurowy taniec salonowy, modny w XIX wieku.

45Wielki Elektor – tytuł książęcy, przysługujący osobom wybierającym króla.

46Gungl Joseph (1810-1899) – węgierski kompozytor i dyrygent dworu wiedeńskiego, czołowy kompozytor muzyki tanecznej w XIX wieku.

47Orient – kraje Bliskiego i Dalekiego Wschodu.

48Menander, Menandros (342-290 pne.) – poeta, przyjaciel Teofrasta i Epikura, napisał około 100 utworów.

49 Chodzi tu o wspomnianego wcześniej La Fontaine’a i cytat z jego bajki Lis i popiersie; Verne cytuje swobodnie, gdyż La Fontaine’owi nie chodziło o krytykę kobiety, a arystokracji w ogóle. [w tłum. Feliksa Konopki koniec bajki brzmi następująco: “Piękna głowa, lecz mózgu nie ma w mózgownicy / W tym sensie są rzeźbami liczni dostojnicy!"].