Jules Verne

Z ziemi na księżyc,

podróż odbyta w 87 godzinach

(Rozdział I-VI)

41 ilustracji Henri'ego de Montauta

Tygodnik „Ruch Literacki”

1875

© Andrzej Zydorczak

Rozdział I

Gun-Club.

odczas ostatniej wojny w Stanach Zjednoczonych, utworzył się nowy, bardzo wpływowy klub w mieście Baltimore (Maryland). Wiadomo, z jaką energią rozpowszechniły się usposobienia militarne wśród tego ludu marynarzy, kupców i mechaników. Zwyczajni negocyanci opuszczali swe kantory, ażeby zaimprowizować się nazajutrz kapitanami, pułkownikami lub generałami, nie przeszedłszy wcale szkoły aplikacyjnej w West-Point. Zrównali się oni od razu w sztuce wojennej z weteranami stałego lądu, i jako tacy odnosili zwycięztwa, szafując hojnie kulami armatniemi, milionami dolarów i ludzi.

Szczególnie jednak przewyższyli oni Europejczyków w sztuce rzucania pocisków. Broń ich nie zdobyła wyższego stopnia udoskonalenia, ale posiadała bezprzykładne dotąd rozmiary, a ztąd i doniosłość, niepraktykowaną dotąd. W strzelaniu po linii prostej i pochyłej, z przodu, z boków i z tyłu, Anglicy, Francuzi i Niemcy nie mają nic do nauczenia się od nich; ale działa ich, moździerze i granatniki są ledwo kieszonkowymi rewolwerami wobec olbrzymich machin artyleryi amerykańskiej.

Nie powinno to dziwić nikogo. Jankiesi, najpierwsi mechanicy świata, są inżynierami, podobnie jak Włosi muzykami, a Niemcy metafizykami – z urodzenia. Nic przeto w tem dziwnego, iż do swej balistyki potrafili wnieść swój dowcip nieustraszony. Ztąd to owe działa gigantyczne, o wiele mniej użyteczne od maszyn do szycia, ale zarówno podziwienia godne, a daleko więcej podziwu wzbudzające. Znane są cuda Parrotta, Dahlgreena, Rodmana. Armstrongi, Pallisery i Treuille de Beaulieu pokornie skłonić się muszą przed swymi kolegami z za morza.

Tak więc w czasie owego potężnego zapasu Północy z Południem, artylerzyści grali główną rolę; dzienniki Unii wysławiały ich wynalazki z entuzyazmem, i nie było tak zacofanego kupca, nie było tak naiwnego booby,1 któryby nie łamał sobie głowy nad najdziwaczniejszymi modelami broni.

Gdy Amerykanin ma jakąś myśl, szuka drugiego, z kimby się nią podzielił. Gdy jest ich trzech, wybierają prezesa i dwóch sekretarzy. Czwartego mianują archiwistą i bióro urzęduje!… Gdy się ich zbierze pięciu, zwołują walne zgromadzenie, i klub ukonstytuowany! Tak stało się i w Baltimore. Pierwszy, który wynalazł nowe działo, połączył się drugim, który je ulał, i z trzecim, który je przewiercił. To był zawiązek Gun-Klubu, czyli „klubu armatniego”. Miesiąc po swem uformowaniu liczył on 1830 członków rzeczywistych i 30,565 członków korespondentów.

Warunek sine qua non nałożono na każdego, który miał wstąpić do związku; warunek wymyślenia albo przynajmniej ulepszenia jakiegoś działa; w braku tegoż, jakiejkolwiek broni palnej. Aby jednak nic nie utaić, powiemy, że wynalazcy rewolwerów piętnastostrzałowych, karabinów prostopadłych i zwyczajnych pistoletów, nie cieszyli się wielkiem poszanowaniem. Artylerzyści górowali nad nimi w każdej okoliczności.

„Szacunek, jakiego używamy”, mówił raz pewien najpoważniejszy członek Gun-klubu, „stoi w prostym stosunku do” masy” działa i „kwadratu oddalenia”, na które sięga kula.

Było to prawo Newtona o powszechnej grawitacyi, zastosowane do świata moralnego.

Można sobie wyobrazić, co był zdolnym wynaleść prostolinijny geniusz Ameryki po założeniu „klubu armatniego”. Machiny wojenne dosięgały olbrzymich rozmiarów, a pociski trafiały doskonale, po za linią wyznaczoną, obojętnych i nie zachowujących się bynajmniej zaczepnie przechodniów. Wszystkie te wynalazki pozostawiały daleko po za sobą bojaźliwe narzędzia artyleryi europejskiej. Osądzimy je z cyfer następujących.

Niegdyś, za „dobrych czasów”, kula 36-funtowa, w odległości 300 stóp, przeszywała 36 koni flankowych i 68 ludzi. Były to czasy niemowlęce sztuki. Od tego czasu balistyka wydoskonaliła się znacznie. Działo Rodmana, które niosło na 7 mil kulę, ważącą pół beczki,2 mogło zgruchotać bez trudu 150 koni i 300 ludzi. Chodziło o zrobienie uroczystej próby. Ale podczas kiedy konie były gotowe, spróbować doświadczenia, ludzie nie stawili się na nieszczęście.

Cokolwiekbądź, skutek tych dział był nader morderczym i za każdym wystrzałem szeregi przeciwników padały jak kłosy. Cóż znaczyła wobec tych machin owa sławna, która w r. 1587 pod Coutras zmiotła 25 ludzi, lub ta, która pod Zorndorff w r. 1758, zabiła 40 piechurów, albo to działo austryackie z r. 1742. którego każdy pocisk rzucał o ziemię 70 wrogów? Czem były owe zdumiewające armaty, które pod Jeną i Austerlitz rozstrzygały o losach bitew widziano w czasie wojny Stanów Zjednoczonych! W czasie bitwy pod Gettysburg, kula stożkowa, wyrzucona z działa karbowanego, dosięgła 173 skonfederowanych, a przy przejściu przez Potomac, kula Rodmana wyprawiła 215 poludniowców do innego, niewątpliwie lepszego świata. Należy tu zapisać również olbrzymiego granatnika, wynalezionego przez p. J. T. Morton, znakomitego członka i dożywotniego sekretarza Gun-Clubu, którego skuteczność była jeszcze wyraźniej mordercza, gdyż strzał jego na próbę zabił 336 osób! Dziwne a jednak prawdziwe!

 Cóż dorzucić do tych cyfer tak wymownych? Nie dziw przeto, iż bez namysłu uznano rachunek, uczyniony przez statystyka Pitcairn: Dzieląc liczbę ofiar poległych pod kulami dział przez cyfrę członków Gun-Clubu, znalazł on, że każdy z nich zabił „na swój rachunek” drobnostkę – 2375 ludzi z ułamkiem.

Przyglądając się tej cyfrze, dochodzimy do przekonania, że jedyną dążnością uczonego towarzystwa było zniszczenie ludzkości w celu filantropijnym, i udoskonalenie broni wojennej, uważanej na narzędzie cywilizacyi. Był to Związek Aniołów-niszczycieli, zresztą, najlepszych ludzi pod słońcem.

Należy dodać, że ci Jankiesi, dzielni w każdej potrzebie, nie trzymali się jedynie formuł, ale płacili haracz własną osobą. Liczono pomiędzy nimi oficerów wszelkiego stopnia, poruczników i generałów, żołnierzy wszelkiego wieku, którzy debiutowali na wojskowej arenie i którzy posiwieli na swoich lawetach. Wielu poległo na polach bitew, a imiona ich wciągnięto w księgi honorowe Gun-Clubu, a z tych, którzy powrócili, większa część nosiła oznaki swej nieustraszonej odwagi. Krokwie, nogi drewniane, ręce przyprawione lub na temblaku, szczęki kauczukowe, czaszki spajane złotem, nosy platynowe, niczego nie brakło w tym zbiorze, i wspomniany powyżej Pitcairn obliczył również jakoby w Gun-Clubie nie było jednego zdrowego ramienia na cztery osoby, a tylko dwie całe nogi na siedem.

Ale owi artylerzyści nie zważali na takie drobnostki i słusznie czuli się dumnymi, kiedy biuletyn bitwy podawał liczbę zabitych, po wielekroć razy przewyższającą liczbę danych strzałów.

Pewnego dnia jednakże, dnia smutnego i rozpaczliwego, podpisanym został pokój przez tych, którzy przeżyli wojnę; wystrzały milkły stopniowo, moździerze cofnęły się z posterunków, garłacze otrzymały kagańce, a działa ze spuszczonemi smętnie głowami wróciły do arsenałów; kule poukładały się w stożki, krwawe wspomnienia poczęły wymazywać się z pamięci, krzewy bawełniane rozrastały się szeroko na tucznych polach, suknie żałobne poczęły się zużywać wraz z objawami boleści, a Gun-Club pogrążył się w głębokiej bezczynności.

Najzapamiętalsi oddawali się i teraz jeszcze pracom około balistyki; marzyli ustawicznie o bombach olbrzymich i granatach nieporównanych. Ale bez praktyki, na cóż się przydały te czcze teorye? Tak więc opróżniły się sale, służący drzemali w przedpokojach, dzienniki pleśniały na stołach, ciemniejsze zakątki odbrzmiewały tajemniczem chrapaniem, a członkowie Gun-Clubu, niegdyś tak hałaśliwi, teraz zmuszeni do milczenia przez ów nieszczęsny pokój, zasypiali w marzeniach o artyleryi platonicznej.

– To może przyprowadzić do rozpaczy! – mówił jednego wieczora dzielny Tomasz Hunter, siedząc we fotelu i wyciągając przed siebie swe drewniane nogi – nic nie można zrobić, niczego się spodziewać! Jakaż nędzna egzystencya! O! gdzież jest ten czas, gdzie rano budziły nas rozkoszne wystrzały armat?

– Ten czas już minął bezpowrotnie! – odezwał się wesoły Bilsby, usiłując wyciągnąć brakującą rękę. Toż to była rozkosz! zaledwie wynaleziono kartaczownicę, zaraz się biegło spróbować jej na nieprzyjacielu. A dziś jenerałowie wrócili do kantorów, i zamiast granatów, wysełają kule bawełniane! A, na św. Barbarę, artylerya straciła przyszłość w Ameryce!

– Tak, Bilsby – wtórował pułkownik Blomsberry – jest to straszne oszukaństwo! Człowiek wyrzeka się swych nawyczek – ćwiczy się na musztrach, opuszcza Baltimore dla pola bitwy, kwalifikuje się na bohatera – a we dwa, trzy lata potem, musi stracić owoc tylu trudów, zasypiać w godnej opłakania samotności – zakładać ręce w kieszenie!

Dzielny pułkownik chociaż mógł tak powiedzieć, nie mógł założeniem rąk w kieszenie dowieść swojego opuszczenia; nie kieszeni jednak brakło mu do tego.

– A żadnej nadziei wojny – odezwał się szanowny J. T. Maston, skrobiąc żelaznym witrychem po swej gutaperchowej czaszce – żadnej chmurki na niebie, i to właśnie w chwili, kiedyby można tyle zrobić na polu wiedzy artylerzyckiej. Ja sam, który obecnie mam zaszczyt do was przemawiać, skończyłem dziś rano ogólny zarys planu działa, które niechybnie zmieniłoby dotychczasowe prawa wojenne.

– Doprawdy? – zagadnął Tomasz Hunter, przypominając sobie mimowolnie ostatnia próbę szanownego J. T. Mastona.

– Doprawdy! – odparł zapytany – do czegożby wiec było tyle zwyciężonych trudności, tyle zagadnień rozwiązanych? Czyż nie byłoby to daremną pracą? Ludy nowego świata jakby się sprzysięgły do nienaruszenia pokoju, a wasza wojenna Trybuna3 prze powiali właśnie blizkie a okropne skutki, ba! katastrofy, które muszą powstać ze skandalicznego wzrostu ludności!

– A jednak Mastonie – pochwycił pułkownik Blomsberry – w Europie dla zachowania tradycyi i zasad narodowych biją się ciągle.

– Więc co?

– Więc to, że tam możnaby się przecież o coś pokusić, a gdyby przyjęto nasze usługi…

– Tak pan myślisz? – zawołał Bilsby – urządzać kanonadę dla korzyści cudzoziemców!

– Lepiej, jak nic nie robić – odciął pułkownik. –

– Zapewne – odezwał się J. T. Maston – że lepiej; jednak o tej wyprawie nie ma ani mowy!

– A toż dlaczego? – zapytał pułkownik.

– Bo oni tam w starym świecie mają o awansach dzikie wyobrażenia, które zupełnie nie zgadzają się z naszymi zwyczajami amerykańskimi. Ci ludzie nie wyobrażają sobie, jak można zostać brygadyerem, nie będąc pierwej podporucznikiem – co wychodzi na jedno, jak gdybym powiedział, że nie można być dobrym artylerzystą, jeżeli się samemu armat nie nabija.

– Absurdum! – przerwał Tomasz Hunter, siekając poręcz swego fotelu bowie knifem4 – kiedy rzeczy tak stoją, więc nie wypada nam, tylko sadzić tytoń lub destylować tran wielorybi.

– Jakto? – zawołał J. T. Maston podniesionym głosem – czyż tych ostatnich dni naszych nie użyjemy na ćwiczenie armii? Nowa sposobność do spróbowania systemu naszego nie rychło się wydarzy? Błysk naszych armat już nie oświeci powietrza? Międzynarodowe trudności nie przeszkodzą nam w wytoczeniu wojny jakiemu zaatlantyckiemu mocarstwu?

– Nie, Maston – odparł pułkownik Blomsberry – żaden z tych wypadków się nie wydarzy, a chociażby się wydarzył, my z tego korzystać nie będziemy. Dzielność Ameryki maleje z dniem każdym, a my niewieściejemy i zajdziemy do wrzeciona!

– Tak! – potwierdził Bilsby – nędzniejemy, upokarzamy się!

– I nas też upokarzają – dodał Tomasz Hunter.

– Wszystko to, niestety, aż nadto prawdziwe – rzekł z nowem wzruszeniem J. T. Maston. W powietrzu jest tysiąc przyczyn do wojny, a nie biją się! Oszczędzają rąk i nóg na rzecz ludzi, którzy nie wiedza, co z nimi robić! No, a proszę was, nie szukając daleko powodu do wojny, czyż Ameryka nie należała niegdyś do Anglików?

– Bez wątpienia – wtrącił Tomasz Hunter.

– A więc – ciągnął dalej J. T. Maston – dlaczego teraz z kolei Anglia nie należy do Ameryki?

– Byłoby to tylko sprawiedliwością – potwierdził pułkownik Blomsberry.

– Idźcie zaproponować to prezydentowi Stanów Zjednoczonych – wykrzyknął J. T. Maston – a zobaczycie, jak was przyjmie.

– Źle nas przyjmie – mruknął Bilsby między czterema zębami, które z potyczki zostały.

– Na honor! – zawołał J. T. Maston, – Niech tylko liczy na mój głos w czasie przyszłych wyborów!

– Ani na nasze! – zawołał chór wojowniczych inwalidów.

– Tymczasem – mówił znowu J. T. Maston – jeżeli mi nie dadzą sposobności spróbowania w prawdziwej bitwie mojej nowej broni, biorę dymisyę jako członek Gun-Klubu i uciekam zagrzebać się…

– My z tobą! – przerwali inwalidzi.

Tak tedy coraz bardziej wzburzały się umysły i klubowi groziło rozbicie, gdy niezwykły wypadek zapobiegł katastrofie.

Zaraz na drugi dzień po tej rozmowie, każdy członek klubu otrzymał następujący okólnik:

,Baltimore 3. października.

„Prezydent Gun-klubu ma zaszczyt uprzedzić swoich kolegów, że na posiedzeniu 5go b. m. odbyć się mającem, udzieli im wiadomości nader ważnych i zajmujących.

„Uprasza tedy szan. członków, aby porzuciwszy wszelkie zajęcia, zechcieli przybyć na posiedzenie.

„Powolny kolega

„Impey Barbicane P. K. G.”

Rozdział II

Jak wiadomość miał udzielić prezydent Barbicane?

iątego października o godzinie 8 wieczorem, nieprzeliczony zbity, tłum cisnął się do Gun-klubu – 21 Union-square.

Wszyscy członkowie, zamieszkali w okolicy Baltimore, udali się na zaproszenie prezydenta; nie w mniejszej ilości przybywali członkowie korespondujący, tak, że chociaż sala posiedzeń była ogromną, ten tłum mędrców nie mógł się w niej pomieścić; nie mniej przepełnione były sale sąsiednie, a nawet korytarze. – Każdy starał się zdobyć miejsce w pierwszym rzędzie, wszyscy, pragnąc usłyszeć, jakie to miały być te „nader ważne i zajmujące” wiadomości, których miał im udzielić prezydent Barbicane, potrącali się, dusili, popychali z pewną dowolnością, właściwą zbitym masom, podrażnionym i rozgorączkowanym wyższą ideą.

Tego wieczora obcy ani za cenę złota nie potrafiliby się dostać do wielkiej sali, bo była zachowaną wyłączni dla członków stałych i korespondujących, nikt inny nie mógł tam zająć miejsca, a najznakomitsi obywatele miasta, urzędnicy rządzącej rady selectmeny5 musieli się zmięszać z tłumem rządzonym, aby pochwycić i usłyszeć te ważne wiadomości.

Wielka sala była ciekawem widowiskiem: puste to miejsce było wybornie urządzone do swego przeznaczenia. Wysokie kolumny z armat, którym za podstawę służyły moździerze, utrzymywały żelazne ozdoby sklepienia. Na ścianach wisiały malowniczo ugrupowane karabiny, sztućce, rusznice, muszkiety i wszelka broń palna nowa i stara.

Gaz buchał jasnym i wielkim płomieniem z tysiąca rewolwerów, ułożonych w kształt olbrzymiego świecznika wieńcowego, a żyrandole z pistoletów i kandelabry ze strzelb, ułożone w piękną wiązankę, dopełniały tego świetnego oświetlenia.

Wzory armat, modele z bronzów, cele i tarcze, zmienione strzałami w rzeszota, blaty popękane pod uderzeniami kul klubistów, zbiór stępli do nabijania i szczotek do czyszczenia dział, różaniec z kul ołowianych, granatów wieńce, jednem słowem, wszystkie przybory artylerzysty, porywały oko swem uderzającem ugrupowaniem i kazały myśleć, że właściwem przeznaczeniem tych rzeczy jest: zdobić raczej, jak zabijać.

Na miejscu honorowem, przykryty pyszną zasłoną leżał koniec rury armatniej, oderwany siłą prochu, drogocenny szczątek działa J. T. Mastona.

W głębi sali, na miejscu wolnem, siedział prezydent z czterma sekretarzami. Fotel jego, stojący na kamiennem naśladowaniu łoża armatniego, przedstawiał wizerunek trzydziestudwufuntowego działa.

Na biórku (niezmiernej płycie żelaza, spartej na sześciu armatach), uderzał w oczy kałamarz szczególnego rodzaju; zrobiony był w kształcie dalekonośnej flinty, delikatnie rzeźbiony; miał także dzwoneczek, który za najlżejszem dotknięciem wydawał odgłos podobny do strzału z rewolweru. W czasie żywych dysput, zaledwie głos tego dzwonka nowej konstrukcyi, mógł odnieść zwycięztwo nad głosem rozgorączkowanych artylerzystów.

Znając dobrze prezydenta, wiedziano, że bez nader ważnych powodów, nie trudziłby członków Gun-Klubu i nie zmieniał toku ich życia.

Impey Barbicane, miał lat około czterdziestu; był to człowiek spokojny, zimny, surowy, umysłu nader poważnego; ścisły i punktualny jak chronometer, charakteru nie niewzruszonego. Nie bardzo rycerski, ale awanturniczy, pomysły miał jak najpraktyczniejsze nawet w najśmielszych przedsięwzięciach; par excellence człowiek Nowej Anglii, północny kolonizator, potomek Têtes-Rondów, którzy tak strasznymi byli dla Stuartów, a nieprzebłagany nieprzyjaciel gentlemenów  z Południa.

Barbicane zrobił ogromny majątek na handlu drzewem. Mianowany w czasie wojny dyrektorem artyleryi, okazał się płodnym w wynalazki; odważny w pomysłach aż do zuchwałości, przyczynił się potężnie do postępu armii i dał nieporównany rozgłos poszukiwaniom na polu doświadczeń.

Był to mężczyzna średniego wzrostu, miał wszystkie członki nienaruszone, co było nadzwyczajnem u Gun-Klubistów. Jego wyraziste rysy zdawały się wyrzeźbionymi według linijki i kątomierza; Barbicane dostarczał fizyognomiście dowodu na twierdzenie, że chcąc odgadnąć usposobienie człowieka, należy nań patrzeć z profilu.

Profil Barbicane’a bowiem zdradzał energię, odwagę i zimną krew.

W tej chwili siedział niewzruszony w swoim fotelu, niemy, zadumany, spojrzenie jego zdradzało, że chociaż patrzył przed siebie, wzrok skierowany był w głąb duszy. Oczy skryte miał pod wysokim cylindrem z czarnego jedwabiu.

Głośna rozmowa i gwar kolegów dokoła niego nie przeszkadzały mu wcale. Napróżno klubiści wzajemnie się wypytywali, zapuszczali na rozległe pole domysłów, badali swego prezydenta, napróżno usiłowali rozwiązać X jego niewzruszonej twarzy.

Z uderzeniem godziny ósmej na zegarze wielkiej sali, którego każde uderzenie podobne było do grzmotu, Barbicane wyprostował się nagle, jakby poruszony iskrą elektryczną.

Nastało milczenie ogólne, a mowca zaczął głosem dobitnym:

– Dzielni towarzysze! Od dłuższego już czasu nieurodzajny pokój zanurzył członków Gun-Klubu w pożałowania godnej bezczynności. Po okresie kilku lat, tak bogatych w wypadki, przyszło nam opuścić nasze prace i zatrzymać się na drodze postępu. Tak! nie lękam się wypowiedzieć tego głośno: Każda wojna, któraby nam włożyła broń w rękę, jest dla nas pożądana!

– Tak! wojna! – zawołał gwałtowny J. T. Maston.

– Słuchajcie! słuchajcie! – przerwano mu zewsząd.

– Ale wojna – ciągnął dalej Barbicane – w obecnych stosunkach jest niemożliwą, i jakiegokolwiek zdania jest szanowny kolega, który mi przerwał, ja utrzymuję, że długie upłyną jeszcze lata, zanim nasze armaty zagrzmią na polu bitwy. Należy więc w inny sposób szukać zasiłku dla ducha czynności, które nas pożera.

Zgromadzenie przeczuwało, że prezydent przystępuje do delikatnej materyi, do owych „nader ważnych wiadomości”; słuchano z podwojoną uwagą.

– Od kilku miesięcy, dzielni koledzy – mówił dalej Barbicane – zapytywałem siebie, czy na podstawie jedynie naszego zawodu, nie moglibyśmy przedsięwziąć wielkiej wyprawy godnej XIX wieku, i czy postępy sztuki kanonierskiej nie pozwoliłyby nam myśli tej urzeczywistnić? Szukałem tedy, pracowałem, przemyśliwałem, a rezultatem moich trudów jest przekonanie, że musi nam się powieść w przedsięwzięciu, któreby dla każdego innego narodu było nawet niewykonalnem. Plan ten obszernie wypracowany jest właśnie przedmiotem obrad dzisiejszego zgromadzenia. Jest on godnym was! godnym przeszłości naszego klubu i z pewnością nie może nie zrobić rozgłosu w świecie!

– Rozgłosu!? – pytał jakiś zapalony artylerzysta.

– Wiele, bardzo wiele rozgłosu w prawdziwem tego słowa znaczeniu – odparł Barbicane.

– Nie przerywać! – zawołało kilka głosów.

– Proszę was tedy, dzielni koledzy, abyście zechcieli udzielić mi całej waszej uwagi.

Dreszcz przeszedł całe zgromadzenie.

– Barbicane jednym rzutem ręki poprawił kapelusz na głowie i mówił głosem spokojnym:

– Nie ma tu nikogo między wami, dzielni koledzy, któryby nie widział księżyca, lub co najmniej o nim nie słyszał. Nie dziwcie się, jeżeli zaczynam od nocnych gwiazd. Może dla nas zachowany jest zaszczyt wielki, może mamy być Kolumbami tego nieznanego świata. Zrozumiejcie mnie!?? dopomagajcie mi z całych sił, a  poprowadzę was na zdobycie tego świata! Imię jego przyłączy się do 36 nazw, które tworzą wielki kraj Zjednoczonych-Stanów.

– Hura! na księżyc! – krzyknął jednym głosem Gun-Klub.

– Księżyc pilnie studyowano – mówił Barbicane – jego bryłowatość, jego gęstość, ciężar, objętość, jego właściwości, poruszenia, odległość, jego stanowisko w świecie planetarnym, wszystko to jest oznaczone i znane wybornie. Kreślono mapy selenograficzne6 z dokładnością, która dorównywa, jeżeli nie przewyższa, karty ziemi; fotografia dostarcza nieporównanej piękności wizerunków naszego satellity. Jednem słowem, mamy o księżycu wszystkie wiadomości, których nauka matematyki, astronomii, geologii, optyki udzielić nam może, dotychczas jednak wszystko to nie zostało stwierdzone bezpośrednią komunikacyą z księżycem.

Gwałtowne poruszenie w dowód zajęcia i zachwytu uwieńczyło ten frazes mowcy.

– Pozwólcie mi – prowadził dalej rzecz prezydent Barbicane – przypomnieć sobie w kilku słowach, jak niektóre gorące umysły, gotowe do podróży imaginacyjnych, usiłowały zgłębić tajemnice naszego trabanta. W XVII stuleciu niejaki Dawid Fabicyusz chwalił się, że widział na własne oczy mieszkańców księżyca. W r. 1649 Francuz Jan Baudoin wydał: Le voyage fait au monde de la lune, par Dominique Gonsales, aventurier espagnol. „W tym samym czasie Cyrano de Bergerac okazał światu opis sławnej ekspedycyi, który swego czasu miał tyle powodzenia we Francji. Później inny Francuz, nazwiskiem Foutenelle (Francuzi zajmują się bardzo księżycem) napisał: La pluralité des mondes arcydzieło w swoim czasie, ale nauka w postępie niszczy i druzgoce nawet arcydzieła. Około r. 1835 opowiadało dziełko, przetłómaczone z New-YorK American, że sir John Herschel, wysłany na przylądek Dobrej Nadziei dla studyów astronomicznych, widział księżyc w odległości 80 yardów7 zapomocą teleskopu, udoskonalonego przez wewnętrzne oświetlenie. Wtedy to widział on jak najwyraźniej jaskinie, w których żyły konie morskie, góry zielone, świecące złocistymi szczytami, owce z rogami ze słoniowej kości, białe sarny, a mieszkańców ze skrzydłami, powleczonemi skórą jak u nietoperzy. Broszurka ta, dzieło Amerykanina Locké,8 miała wielkie powodzenie. Wkrótce jednak poznano, iż to była mistyfikacya i Francuzi pierwsi się z tego śmiali.

– Śmiać się z Amerykanina! otóż jest powód do wojny! zawołał J. T. Maston.

– Uspokój się, czcigodny przyjacielu; Francuzi wybornie byli oszukani przez naszego rodaka, nim się śmiać zaczęli. Na zakończenie tego szkicu historycznego dodam, że niejaki Jan Pfaal z Rotterdamu, puściwszy się na balonie, który napełniony był gazem, dobytym z azotu, trzydzieści sześć razy lżejszym od wodu, dostał się na księżyc w 19 dniach. Podróż ta była zmyśloną, imaginacyjną, jak i próby poprzednie – ale była dziełem popularnego pisarza amerykańskiego, geniusza i nadzwyczajnego badacza, Edgara Poe…

– Hurra Edgar Poe! – wykrzyknęło zgromadzenie, zelektryzowane słowami swego prezydenta.

– Skończyłem – rzekł Barbicane – na usiłowaniach, które mógłbym nazwać ściśle naukowemi, niewystarczającemi na ustalenie pewnych wiadomości o gwiazdach. Należy mi więc jeszcze dodać, że także kilka praktycznych umysłów dokładało starań, aby wejść w rzeczywistą komunikacyę z księżycem. I tak przed kilku laty proponował pewien niemiecki uczony geometer, aby wysłano w tym celu komisyę w stepy Syberyi. Tam na równinie pustej miano ustawiać różne figury geometryczne, między innemi także kwadrat na przeciwprostokątni.

„Każda inteligentna istota”, tak mówił geometer, „powinna rozumieć naukowe przeznaczenie tej figury. Satellici9 jeżeli istnieją, odpowiedzą nam podobną figurą, a skoro raz urządzimy komunikacyę, nietrudno będzie stworzyć alfabet, przez który będziemy się porozumiewać z mieszkańcami księżyca.” Tak mówił geometer niemiecki, plan jego jednak nie został wykonany i dotychczas nie było żadnego bezpośredniego związku między ziemią i jej trabantem. Dla praktycznego geniuszu Amerykanów zachowane jest wprowadzenie w życie styczności ze światem słońc. A środek do tego jest prosty, łatwy, pewny, niezawodny, środek ten jest właśnie przedmiotem mojej propozycji.

Słowa te zakończyła burza wykrzykników zachwytu. Słowa mówcy porwały, opanowały, uniosły wszystkich, obecnych bez wyjątku.

– Słuchajcie! słuchajcie! cicho! – wołano zewsząd.

Gdy zgromadzenie się uspokoiło. Barbicane kończył przerwaną mowę jeszcze poważniejszym głosem.

– Wiecie – mówił – jakie w ostatnich czasach zrobiła postępy sztuka kanonierska i do jakiego punktu doskonałości doszłaby przyszła broń palna, gdyby wojna dalej się toczyła.?? mniej dobrze jest wam wiadomo, że do pewnego ogólnego stopnia siła odporna działa i potęga prochu są?? Wychodząc zatem z tego założenia, pytałem??, czy wobec innych sprzyjających okoliczności nie byłoby możliwem wysłanie kuli na księżyc.

Na te słowa wydarł się z tysiąca piersi jeden okrzyk zdumienia:

– Oh!!

Potem nastała długa chwila głębokiego milczenia, podobna do ciszy, która poprzedza uderzenie pioruna. „W istocie zahuczał grzmot, ale grzmot oklasków, krzyku, hałasu, który wstrząsł salą posiedzeń. Prezydent chciał mówić – nie mógł; po dziesięciu minutach dopiero przyszedł do głosu.

– Pozwólcie mi skończyć – rzekł zimno. Rozważyłem tę kwestyę wszechstronnie, ostatecznie ją rozwiązałem: z moich pewników niezachwianych, które nie przypuszczają dyskusyi wynika, że każdy pocisk, wyrzucony z chyżością początkową 12.000 yardów10 na sekundę, i skierowany wprost ku księżycowi, nieochybnie tamże dostać się musi. Mam tedy zaszczyt, dzielni koledzy, zaproponować wam to małe doświadczeńko.

Rozdział III

Wrażenie projektu Barbicane’a.

ie podobna opisać wrażenia, jakie ostatniemi słowy wywołał przezacny prezydent Gun-Klubu.

Co za gwar! jakie okrzyki: hurra! hip! hip! różne głosy zadowolenia i podziwienia, rozmaite dźwięki, w jakie obfituje język amerykański, zlały się w całość, wywołując zamieszanie, wrzawę, z której nikt nic, ani nikogo zrozumieć nie mógł.

Ze wszystkich ust i gardzieli dobywały się głosy, usiłujące wszystkich przygłuszyć, ręce klaskały, a nogi wszystkie tłukły o posadzkę sali bez miłosierdzia dla obuwia i nagniotków.

Cóż dziwnego, że artylerzyści byli czasem tak głośnymi, jak ich działa.

Barbicane pozostał spokojnym pośród zapalonych krzykaczy; zdaje się, że chciał jeszcze coś przemówić, bo ruchami wzywał do uspokojenia się, a donośny głos jego stał się gwałtownym krzykiem, którego jednak nikt nie słyszał ani nawet uważał.

Zapał wzmagał się z każdą chwilą: Barbicane porwany z siedzenia, uniesiony w tryumfie przeszedł z rąk wiernych Gunklubistów na ramiona zapalonego tłumu.

Amerykanina nie zdoła nic zadziwić, nic odstraszyć lub odstręczyć. W Ameryce wszystko jest łatwem, wszystko prostem i pojedyńczem: nie ma tam trudności mechanicznych, które pierwej znikają, nim powstały.

To też żaden prawdziwy Jankes nie dałby sobie wspomnieć ani o cieniu trudności w przeprowadzeniu planu Barbicane’a.

Słowo się rzekło – tak było postanowione; pochód tryumfalny prezydenta trwał do wieczora; błysnęły światła i co żyło, spieszyło do wzięcia udziału w pochodzie z pochodniami.

Irlandczycy, Niemcy, Francuzi, Szkoci i wszystkie żywioły które tworzyły ludność Marylandską, wygłaszały wiwaty w ojczystym języku: hurra i brawa, nie miały końca w bezgranicznem uniesieniu.

Wieczora tego świecił księżyc w całej okazałości; swoimi jasnymi promieniami przyćmiewał otaczające go gwiazdy, jak gdyby odgadł, że o niego właśnie chodzi.

Wszyscy Jankesy wznieśli oczy ku jego promieniejącej tarczy; jedni witali go ręką, drudzy przemawiali doń słodkimi wyrazy, inni mierzyli go okiem lub grozili pięścią.

Optyk w Jones Fall-Street zrobił nie małą fortunę na sprzedaży lunet od godziny ósmej do północy.

Lornetowano nocnego planetę, jak damę wielkiego świata.

Amerykanie patrzyli na księżyc, jakby na prawną swą własność, bladolicą Febę uważali za pokonaną i wcieloną do Stanów zjednoczonych, chociaż chodziło dopiero o wysłanie do niej pośrednika; jest to dość szorstki sposób robienia znajomości choćby ze satelitą, ale bardzo rozpowszechniony u cywilizowanych narodów.

Północ wybiła. Zapał nie ustawał; wrzał jednakowo we wszystkich warstwach społeczeństwa. Uczeni, sędziowie, negocyanci, kupcy, ekspresy, wykształceni i ludzie prości, wszyscy bez wyjątku byli do głębi przejęci tem przedsięwzięciem narodowem; to też w górnem i dolnem mieście, na wałach i okrętach zamkniętych na kanale, wszędzie pełno było tłumu upojonego radością.

Każdy rozprawiał, sprzeczał się, perorował, potakiwał i przyklaskiwał począwszy od gentlemana niedbale rozłożonego na kanapie w barrooins przy szklance sherry-cobler11 a skończwszy na wodziarzu uderzającym w kieliszki w ciemnym szynku na Falls-Tonits.

Około drugiej w nocy ruch ustał.

Prezydent Barbicane znużony, zgnieciony zaledwie zdołał się dostać do domu. Herkules nawet nie oparłby się podobnemu zapałowi.

Powoli opuszczały tłumy place i ulice. Cztery linie kolei łączące Baltimore z Ohią, Susquehamą, Filadelfią i Washingtonem, wywiozły Gun-Klubistów na cztery strony Stanów zjednoczonych, a nad miastem zapanował chwilowy spokój.

Myliłby się, ktoby sądził, że tego pamiętnego wieczora Baltimore tylko było tak ożywione. Brały udział w tym szale wszystkie wielkie miasta Stanów: Nowy York, Boston, Albany Washington, Richmond, Crescent-City, Charleston, Mobile; od Texas do Massachussets, od Michigan do Floridy wszystko bez wyjątku, było w wielkim ruchu.

Trzydzieści tysięcy korespondentów z Gun-Klubu znało list prezydenta; oczekiwali więc niecierpliwie sprawozdania z posiedzenia 5. Września. Dlatego też tego samego wieczora, biegły słowa mowcy po drucie telegraficznym na wszystkie strony Stanów Zjednoczonych z chyżością dwiestu czterdziestu ośmiu tysięcy, czterysta czterdzieści siedm mil na sekundę. Z wszelką więc pewnością możemy zaręczyć, że całe Stany zjednoczone, dziesięć razy większe od Francyi, w tej samej chwili wydały jednym głosem: hurra! że dwadzieścia pięć milionów serc równocześnie uderzyło pod wpływem tego samego uczucia dumy.

Nazajutrz tysiąc pięćset dzienników codziennych, miesięcznych, dwutygodniowych i tygodniowych pochwyciło tę kwestyę i rozbierało ją podług swoich programów i zapatrywań fizycznych, meteorologicznich. ekonomicznych i moralnych, ze względu na przewagę polityczną lub cywilizacyjną. Każdy dziennik stawiał pytanie, czy księżyc jest światem skończonym, czy też podlega przemianom?

Czy podobnym jest do ziemi, kiedy nie była jeszcze otoczona powietrzem?

Jaki widok przedstawia ta przestrzeń niewidzialna z kuli ziemskiej?

Jak wiadomo na razie szło tylko o wysłanie kuli na księżyc: wszyscy widzieli w tem początek doświadczeń, każdy spodziewał się, że jednego pięknego poranku Ameryka odgadnie ostatni sekret tej tajemniczej tarczy, a nie jeden obawiał się, aby ta zdobycz nie nadwyrężyła równowagi europejskiej.

Że projekt uchwalony udać się musi, nie powątpiewały nawet broszurki i małe pisemka, redagowane przez towarzystwa religijne, literackie lub umiejętności, owszem i te widziały w urzeczywistnieniu tego projektu same tylko korzyści. A „towarzystwo historyi naturalnej” w Bostonie, amerykańskie towarzystwo umiejętności i sztuk pięknych w Albanie, „Towarzystwo geograficzne i statystyczne” w Nowym Yorku, amerykańskie towarzystwo filozoficzne w Filadelfii, „Zakład Smithona” w Washington, nadesłały tysiące gratulacyi Gun-Klubowi, ofiarując swoją usługę i fundusze.

Szyderstwem i karykaturami przyjęto w Europie, szczególniej we Francyi ideę wyprawy księżycowej a wszystkie „life preservers” na świecie nie ochroniłyby autora projektu od ogólnego potępienia. Są rzeczy, z których nie śmieją się w Nowym świecie.

Impey Barbicane stał się od tego czasu jednym z pierwszych obywateli Stanów Zjednoczonych, a jeden wypadek z tysiąca wykaże, jakich rozmiarów dosięgnąć może uwielbienie narodu. W kilka dni po słynnej sesyi Gun-Klubu, dyrektor teatralnej trupy angielskiej ogłosił w teatrze Baltimore przedstawienie Shakspeare’a „Wiele krzyku o nic”. Publiczność miasta upatrując w tym tytule aluzyę do projektu prezydenta Barbicane, wpadła do sali, mszcząc się na najwinniejszych ławach, które zostały połamane, a dyrektor zmuszony do zmiany afisza. Rozumny ten człowiek poddając się woli publicznej zastąpił nieszczęsną komedyę sztuka: „Jak się wam podoba” (As you like it) która przez kilka tygodni miała niezwykłe powodzenie.

Rozdział Iv

Odpowiedź obserwatorium z Cambridge.

arbicane nie tracił ani chwili na owacye, które wyprawiano na cześć jego.

Pierwszą jego czynnością było zgromadzenie kolegów w biurze Gun-Klubu.

Tam po długiej rozprawie uchwalono zasięgnąć rady astronomów co do astronomicznej części wyprawy; po otrzymaniu od nich odpowiedzi, postanowiono radzić nad środkami mechanicznymi, aby nie zaniechać niczego, coby powodzenie tej wielkiej wyprawie zapewnić mogło. Ułożono bardzo dokładną notę, zawierająca specyalny rozbiór kwestyi w mowie będącej i wysłano do obserwatoryum w Cambridge w Massa-Chussets.

Miasto Cambridge, gdzie założono pierwszy uniwersytet Stanów Zjednoczonych, jest rzeczywiście słynnem ze obserwatoryum astronomicznego, które się składa z uczonych, mających najwyższe zasługi.

W biurze tem znajduje się luneta, która dopomogła Bondowi dojrzeć mglistą Andromedę, a Clarkowi odkryć satelitę Syryusza.

Słynny zakład w Cambridge usprawiedliwiał pod każdym względem zaufanie Gun-Klubu.

W dwa dni potem, odpowiedź tak niecierpliwie oczekiwana, doszła rąk prezydenta Barbicane i brzmiała jak następuje:

„Dyrektor obserwatoryum w Cambridge do prezydenta Gun-Klubu w Baltimore!”

Cambridge 7. Października.

„Potwierdzając otrzymanie pańskiego pisma z 6. bm., adresowanego do obserwatoryum w Cambridge, w imienin członków Gun-Klubu w Baltimore, bezzwłocznie zebrane biuro nasze, postanowiło odpowiedzieć jak następuje.

„Pytania nam postawione są:

1. Czy podobna wysłać kulę na księżyc?

2. Jaka jest dokładna odległość ziemi od jej trabantu?

3. Jak długo trwać będzie bieg kuli puszczonej z potrzebna chyżością początkową, i w jakiej chwili wypadnie ją wyrzucić, aby spotkała księżyc w oznaczonym punkcie?

4. W jakiej oznaczonej chwili przedstawiłby się księżyc w najkorzystniejszej pozycyi, aby go dosięgnąć tą kulą?

5. Do jakiego punktu nieba wypada mierzyć armatę, przeznaczoną do rzucenia kuli?

6. Jakie miejsce zajmie księżyc na niebie w chwili, gdy kulę puścimy?

„Na pierwsze pytanie, czy można wysłać kule na księżyc – odpowiadamy: tak. – Można rzucić kulę na księżyc, jeżeliby zdołano tej kuli nadać początkową chyżość 12000 yardów na sekundę. Obliczenie wykaże, że chyżość ta wystarczy. W miarę jak sio oddalamy od ziemi, działanie ciężaru zmniejsza się w stosunku odwrotnym do kwadratu odległości; to jest: dla potrójnej odległości działanie ciężaru staje się dziewięć razy mniejszem.

„Następnie ciężar kuli zmniejszy się nagle i zniknie zupełnie w chwili, gdy atrakcya księżyca zrównoważy ziemską. W tej chwili kula nie będzie nic ważyć i jeżeli przejdzie punkt atrakcyi ziemi, musi paść na księżyc w skutek atrakcyi księżyca.” – Możliwość teoretyczna wykonania jest dokładnie udowodnioną, a powodzenie zależy jedynie od siły rzucającej kulę.

„Na drugie pytanie, jaką jest rzeczywista odległość ziemi od jej satellity? – odpowiadamy:

„Księżyc nie opisuje w obiegu około ziemi koła, ale raczej elipsę, której jednem ogniskiem jest nasza ziemia, w skutek tego księżyc do ziemi się zbliża, to znowu oddala. Różnica największego i najmniejszego oddalenia jest tak znaczną, że bezwzględnie jej z oka spuścić nie można. I tak największe oddalenie księżyca od ziemi dochodzi 247.552 mil, a największe przybliżenie wynosi 218.657 mil, co przedstawia różnicę 23.895 mil, czyli więcej jak dziewiątą cześć obiegu. Takie zestawienie odległości księżyca od ziemi powinno służyć za podstawę obliczeń.

„Na trzecie pytanie, jak długo trwać będzie bieg kuli, puszczonej z potrzebną chyżością początkową, a następnie, w jakiej chwili wypadnie tę kulę rzucić, by spotkała księżyc w oznaczonym punkcie? – odpowiadamy:

Gdyby kula swą początkową chyżość (12.000 yardów na sekundę), nadaną jej przy rzuceniu, na zawsze zatrzymała, nie potrzebowałaby więcej jak 9 godzin do osiągnięcia celu; gdy zaś ta początkowa chyżość stopniowo maleje, wiej potrzebuje kula podług obliczenia 300.000 sekund, czyli 83 godzin i 20 minut do osiągnięcia punktu, w którym atrakcya ziemi i księżyca się zrównoważy; a z tego punktu spadłaby kula na księżyc już po upływie 50.000 sekund, czyli po 13 godzinach, 53 minutach i 20 sekundach. Wystrzał zatem powinien wyprzedzić przybycie księżyca do obranego celu o 97 godzin, 53 minut i 20 sekund.

„W jakiej chwili zajmie księżyc najodpowiedniejszą pozycyę, aby go kula dosięgnąć mogła?

„Na podstawie słów powyższych należy wybrać chwilę, w której księżyc najbardziej do ziemi się zbliży, tj. w chwili osiągnięcia szczytu największego przybliżenia, wtenczas bowiem zmniejsza się przestrzeń odległości o długość promienia ziemi, to znaczy, o 3919 mil; w ten sposób nie wyniesie droga więcej nad 214.966 mil. Ponieważ atoli księżyc w każdomiesięcznem największem przybliżeniu nie zawsze dosięga szczytu w jednej i tej samej chwili, a w podanych firankach tylko w pewnych odstępach się pokazuje, wypada wyczekiwać chwili osiągnięcia szczytu największego przybliżenia, co zajdzie dnia 4go grudnia przyszłego roku o północy.

„Na piąte pytanie, do którego punktu niebios wypadnie mierzyć armatę do wystrzału przeznaczoną? – odpowiadamy:

„Poprzednie spostrzeżenia wykazują, że trzeba wymierzyć armatę do zenitu12 nieba i to w ten sposób, by wystrzał padł pionowo do horyzontu, a kula tem prędzej z za-kresu działania atrakcji ziemskiej usunąć się mogła. Żeby zaś księżyc doszedł szczytu jakiejś przestrzeni, potrzeba aby przestrzeń ta nie była większą od jego zboczenia z toru obiegowego, czyli powinna przestrzeń leżeć między 0° a 28° północno-południowej szerokości. W każdym innym bowiem razie strzał padnie ukośnie, coby uniemożliwiło pomyślność doświadczenia.

„Na szóste pytanie, jakie miejsce zajmie księżyc na niebie w chwili rzutu kuli?

„W chwili wystrzału powinien być księżyc, który dziennie o 13 stopni, 10 minut i 35 sekund się posuwa, od punktu zenitowego 52 stopni, 42 minut i 20 sekund oddalonym. Odległość ta odpowiada drodze, jaka kula przebiedz ??. Ściśle wypada trzymać się cyfry zboczenia, któremu ulegnie kula w skutek ruchu obrotowego ziemi, gdyż kula nie dojdzie na księżyc, jak tylko po zboczeniu szesnastu promieni ziemskich, które wynosić powinny 11°, licząc podług obwodu krążenia księżycowego. Tych 11° należy doliczyć do stopni, wyrażających wspomniane opóźnienie się księżyca, co razem 64 stopni uczyni. – A zatem wystrzał skierowany ku księżycowi, utworzy z prostopadłą poziomu kąt sześćdziesięciu czterech stopni.

„Taka jest odpowiedź obserwatoryum w Cambridge na pytania, postawione przez Gun-klub. Pozwalamy sobie zebrać ją w krótkości:

„1. Armatę trzeba ustawić w kraju, leżącym między 0° a 28° północno-południowej szerokości.

„2. Trzeba ją skierować ku zenitowi nieba.

„3. Trzeba kuli nadać chyżość początkową 12.000 yardów na sekundę.

„4. Należy wystrzelić 1. grudnia przyszłego roku o godzinie 10tej, min. 46 i 40 sek.

„5. Kula spotka księżyc czwartego dnia po rzuceniu, 4go grudnia o godz. 12 w nocy, tj. w chwili, gdy tenże osiągnie szczyt największego przybliżenia.

„Członkowie Gun-klubu powinni zatem bezzwłocznie rozpocząć przygotowania do zamierzonego przedsięwzięcia, aby być w pogotowiu na oznaczoną chwilę, gdyż jeżeli podana data 4. grudnia przeminie, księżyc nie pokaże się w tych samych warunkach największego zbliżenia i osiągnięcia szczytu, chyba po upływie 18 lat i 11 dni.

„Biuro obserwacyjne w Cambridge ofiarowując i nadal swe usługi w kwestyach astronomiczno-teoretycznych, zaseła życzenia pomyślności.

„W imieniu biura:

J. M. Belfast,

szef obserwatoryum w Cambridge”.

Rozdział v

Gadka o księżycu.

adacz, mający bystry zmysł widzenia, znajdujący się w nieznanem centrum, około którego cały świat krąży, dostrzegłby niezliczoną ilość atomów, napełniających przestrzeń świata w epoce chaotycznej. Powoli, z upływem czasu, zachodziły zmiany; powstała siła atrakcyi, połączyła ważkie atomy w małe kuleczki, wedle ich chemicznego pokrewieństwa, które utworzyły grupy gromadne, zasiewające przestrzeń nieba. Grupy te wirują także ruchem obrotowym około swego centrum, które, utworzone z cząstek nieograniczonych, krąży około samego siebie i skupia się coraz bardziej; pod wpływem stałej siły mechanicznej zmniejsza przez skupienie swą objętość i przyspiesza w skutek tego ruch obrotowy, a pod wpływem tych dwu sił wytwarza gwiazdę główną, centrum grupy gromadnej.

Baczne śledzenie wskaże badaczowi i inne cząstki grup, utworzonych jak gwiazda główna, skupiających się w skutek ruchu obrotowego, stopniowo przyspieszonego, i krążących w gromadach niezliczonych gwiazd.

„W ten sposób powstały chmurki gwiaździste, których liczbę astronomowie na 5000 podają.

Pomiędzy temi 5000 chmur znajduje się także ta, którą nazwano mleczną drogą, a która obejmuje 18 milionów gwiazd, tworzących z osobna centrum światła słonecznego.

Gdyby badający zwrócił szczególniejszą uwagę na jedną gwiazdę z tej ośmnasto milionowej grupy, mniej ważną i mniej świecącą, gwiazdę czwartego rzędu, którą zarozumiale słońcem nazwano, poznałby wszystkie zjawiska tworzenia się światowego, dostrzegłby krążenie tego słońca około własnej osi jeszcze w epoce stanu mglistego, tworzącego się z cząstek ruchomych, wypełniających zadanie skupienia.

Ruch wzmaga się odpowiednio prawom mechaniki w stosunku umniejszenia objętości, i może dojść do momentu, w którym siła dośrodkowa przewyższa siłę odśrodkową, utrzymującą ciała krążące w oddaleniu od punktu środkowego.

Następnie inne zjawisko przesunie się przed oczyma badacza. Cząstki, krążące w przestrzeni równikowej, odlatując od siebie jak kamień z procy, gdy sznurek nagle pęknie, utworzyłyby około słońca kilka pierścieni skupionych, podobnych do saturnowego. Następnie pierścienie to z materyi kosmicznej rozsypałyby się w gromady drugorzędne, t. j. płanety, w skutek ruchu obrotowego około masy centralnej.

Gdyby więc badacz zwrócił całą swą uwagę na te płanety, musiałby zauważać, że krążą zupełnie tak, jak słońce, i że wytwarzają jeden lub kilka pierścieni kosmicznych, pierwiastki gwiazd stopnia podrzędnego, które nazywamy satellitami.

Tak więc przechodząc z atomu do cząstek, z cząstek do grup gromadnych, z grup do obłoków, z obłoków do gwiazdy głównej, z tej do słońca, ze słońca do planety, od płanety do trabanta – poznaje się wszystkie przemiany ciał niebieskich od chwili powstania świata.

Zdawaćby się mogło, że słońce zaginęło w świecie stelarnym, a tymczasem teorye umiejętności przesadziły go z drogi mlecznej do obłoków.

Około niego krąży ośm płanet, powstałych z własnego wnętrza w pierwszym czasie stworzenia: Merkur, Wenus, Ziemia, Mars, Jupiter, Saturn, Uranus i Neptun.

Dalej pomiędzy Marsem a Jupiterem krążą regularnie inne ciała, mniej widoczne, może cząstki jakiejś gwiazdy, rozpadłej na tysiące cząstek, z których dotychczas 82 teleskopem dojrzeć zdołano.

Z tego orszaku, wielką siłą grawitacyi słońca, w obiegu eliptycznym utrzymywanego, mają niektóre około siebie satellitów.

Uranus ma ich 8, Saturn 8, Jupiter 4, Neptun najprawdopodobniej 3, Ziemia 1.

Trabant ziemi, mniej ważny w świecie stelarnym, nazywa się księżycem; jest to to samo ciało niebieskie, które odważny geniusz amerykański zdobyć postanowił.

Ta nocna gwiazda, swą względną blizkością i widokiem zmian różnych, dzieli się ze słońcem uwagą mieszkańców ziemi.

Słońce nuży wzrok, a blask jego światła zmusza adoratorów do spuszczenia oczu. Bladolica Febe więcej po ludzku dozwala podziwiać swe skromne wdzięki, miłe oku: trochę zarozumiała, pozwala sobie czasami zaćmiewać brata, promiennego Apolina, nie zaćmiewana nigdy przez niego.

Mahometanie odczuli wdzięczność, jaka się należy wiernemu towarzyszowi ziemi, i podzielili swe miesiące podług jego odmian.

Pierwsze Indy szczególniej czcili tę boginie czystą, bez skazy. Egipcyanie nazywali ją Izis, Fenicyanie Astarte, Grecy czcili ją mianem Feby, córki Latony i Jupitera, tłómacząc jej poruszenia i zaćmienia tajemniczemi odwiedzinami Dyany u pięknego Endymiona. Legenda mitologiczna utrzymuje, iż lew Nemei przebiega pola księżyca przed pojawieniem się na ziemi, a poeta Agasianax, o którym Plutarch wspomina, opiewa wierszem te słodkie oczy, ten śliczny nosek i cudowną buzię, powstałe z promienistych części zachwycającej Seleny.

Starożytni dobrze pojęli charakter, temperament, jednem słowem, strony moralne księżyca ze stanowiska mitologicznego, ale najmądrzejsi z nich nie wiedzieli nic o selenografii.

Niektórzy astronomowie epoki starożytnej odkryli pewne okoliczności, potwierdzone dzisiejszemi badaniami.

Arkadyjczycy utrzymują, że zajmowali ziemię w epoce, kiedy księżyc jeszcze nie istniał. Symplicyusz uważał go za ciało nieruchome, oparte o kryształowe sklepienie. Tacyusz zaś kazał mu być odłamkiem jakiegoś ciała solarnego, a pewien uczeń Aristotelesa zrobił z niego zwierciadło, w którem obrazy Oceanu się odbijają; inni nakoniec nie widzieli w nim nic więcej, jak zbiór wyziewów ziemnych, lub kulę, utworzoną na pół z ognia, na pół ze szkła, która wiruje około siebie samej.

Kilku mędrców, w braku przyborów optycznych, tylko na podstawie uważniejszych obserwacyi, wywnioskowali większą część praw, którym podlega gwiazda nocy.

I tak Tales z Miletu 460 lat przed Chrystusem orzekł, że słońce oświeca księżyc; Arystarch z Samos podał prawdziwe objaśnienia o zmianach księżyca: Cleomen wykazał, że świeci światłem martwem; Chaldejczyk Neros doszedł, że droga jego ruchu obrotowego równa się ruchowi zmian, i wytłómaczył, dlaczego księżyc przedstawia się zawsze w tej samej postaci; nakoniec Hiparch dwa wieki przed Chrystusem odkrył niektóre nieregularności w ruchu trabanta ziemskiego.

Te różne spostrzeżenia znalazły potwierdzenie w przyszłości i służyły za podstawę prac nowym astronomom. Ptolomeusz w II, a Aboul-Wefa, Arab, w X wieku uzupełnili spostrzeżenia Hiparcha o nieregularnościach księżyca w ruchu po linii falowej obrotu pod wpływem słońca.

Potem Kopernik w XV, a Tycho Brahe w XVI wieku wytłómaczyli dokładnie system światowy i rolę księżyca między ciałami niebieskiemi.

W tej epoce ruchy jego były prawie oznaczone, ale o ułożeniu fizycznem wiedziano jeszcze bardzo mało. Aż Galileusz wytłómaczył zjawiska światła, rzuconego w pewnych odmianach, w skutek istnienia tamże gór, których wysokość obliczają w przybliżeniu na 4500 sążni. Następnie zniżył Herwelius, astronom z Gdańska, ich wysokość na 2600 sąż., a kolega jego, Riccioli, wyniósł do 7000 sążni.

Herschell w końcu XVIII wieku przy pomocy ogromnego teleskopu niezmiernie pomniejszył powyższe obliczenia. Podług niego najwyższe góry wynosiły 1900 sążni wysokości, a góry mniej więcej średniej wysokości dochodziły tylko do 400 sążni.

Lecz i Herschel się mylił; dopiero badania Schraetera, Louvilla, Halley’go, Nasmyth’a, Bianchiniego, Pastorfa, Lohrmana, Gruithuysena, a osobliwie ich cierpliwych uczniów Beera i Moedlera, rozstrzygnęły tę kwestyę.

Dzięki tym uczonym, wysokość gór księżyca jest dzisiaj zbadana.

Panowie Bear i Moedler zmierzyli 1905 wyżyn, z których sześć przechodzi 2600, a 22 mają wyżej 2400 sążni.13

Wiadomości o księżycu stawały się coraz dokładniejszemi; przedstawiał się on najeżony kraterami, a każde badanie dowodziło lepiej jego wulkanicznej natury. Z braku łamania się promieni księżycowych, stykających się z promieniami planet, zasłonionych księżycem, dowiedziono prawie zupełnego braku powietrza, co pociąga za sobą brak wody.

Ztąd się jasno okazuje, że mieszkańcy księżyca, żyjąc w takich warunkach, muszą być odrębnej organizacyi i różnić się bardzo od mieszkańców ziemi.

Dzięki nakoniec postępom nowej nauki i wydoskonalonym przyborom, zbadano dokładnie naturę księżyca i ani jeden kącik nie pozostał niezbadanym, a chociaż średnica jego wynosi 2150 mil, a powierzchnia jego jest trzynastą częścią powierzchni ziemi; chociaż jego części składowe są 49tą częścią składników ziemi, przecież żadno z tych spostrzeżeń nie uszło oku astronomów, a nawet dalej zaszli ci biegli uczeni w zadziwiających swych odkryciach.

I tak zauważali, że podczas pełni na tarczy księżyca pojawiały się białe, a podczas kwadry czarne smugi. Badając dokładniej, mogli sobie zdać sprawę o ich zjawianiu się. Były to długie i wązkie smugi, padające między równoległymi brzegami i dochodzące najczęściej do kraterów; miały one od dziesięciu do stu mil długości, a 800 sążni szerokości. Astronomowie nazwali je rozpadlinami, lecz tylko tyle umieli o tem zjawisku powiedzieć, bo nie mogli nawet dostatecznie wytłómaczyć kwestyi, czy nie są to łożyska wyschłych rzek.

Amerykanie spodziewali się prędzej lub później wyjaśnić to zjawisko geologiczne. Niemniej nie dawali wiary teoryom Gruithuysena, uczonego profesora z Monachium, który uważał te grupy prostoległych wałów, odkrytych na powierzchni księżyca, za fortyfikacye, wzniesione przez inżynierów księżycowych.

Te dwa punkta niejasne i bez wątpienia wiele innych jeszcze, nie mogły być stanowczo rozstrzygnięte, aż po zaprowadzeniu bezpośredniej komunikacyi z księżycem.

Co do tęgości jego światła, nie mamy nic nowego do zanotowania, każdy bowiem wie, że światło jego jest trzykroć słabsze od światła słonecznego, a siła jego ciepła nie może być oznaczoną na termometrach; fenomen zaś pod nazwa „sztucznego światła” (lumière cendrée), łatwo da się wytłómaczyć działaniem promieni słonecznych na ziemię, odsełanych z ziemi do księżyca, które to promienie zdają się uzupełniać tarczę księżycową, gdy tenże okazuje się w kształcie sierpa w pierwszych i ostatnich kwadrach.

To były wiadomości, zebrane o trabancie ziemi, które członkowie Gun-klubu obiecywali sobie powiększyć i udokładnić pod każdym względem, tak kosmograficznym, geologicznym, politycznym, jak i moralnym.

Rozdział vI

ropozycya Barbicane’a wprowadziła na porządek dzienny astronomiczne zajęcie dla gwiazdy naszej. Każdy zajmował się badaniem jej; mogłoby się zdawać, że księżyc po raz pierwszy pokazał się na niebie i że go nikt przedtem nie widział.

Księżyc wszedł tedy w modę, został lwem dnia, nie stając się bynajmniej skromniejszym, ani zyskując na wspaniałości pomiędzy gwiazdami.

Dzienniki odgrzewały stare anegdotki, w których to „słońce wilków” grało rolę, przypominały wpływy, jakie nieświadomość przypisywała mu w pierwszych wiekach, opiewały go z różnego tonu – nie zmyślilibyśmy mówiąc, że Ameryka popadła w selenomanię.

Przeglądy umiejętne rozbierały więcej specyalnie kwestye, dotyczące przedsiębiorstwa Gun-klubu; ogłosiły list obserwatoryum w Cambridge, nie omijając komentarzy i potakiwań różnemi „ale”.

Jednem słowem, żaden, nawet mniej oczytany Jankies, nie mógł nie wiedzieć o spostrzeżeniach na satellicie, a żadna stara mistress, choćby najbardziej ograniczona, nie mogła twarzy jego przypisywać więcej błędów zabobonnych.

„Wiedza ich wzmagała się różnymi sposobami, wciskała się okiem i uchem; wszak niepodobna być oślicą w – astronomii!

Wielu ludzi nie wiedziało dotychczas, jakim sposobem można obliczyć odległość księżyca od ziemi. Teraz korzystano z okoliczności; nauczano, że obliczenie odległości polega na wymiarze paralaksy księżycowej, a że wyraz „paralaksa” wywoływał zdziwienie, więc tłómaczono, że jest to kąt, utworzony dwiema prostemi liniami, poprowadzonemi z końców promieni ziemskich ku księżycowi.

Gdy zaś znaleźli się powątpiewający o dokładności tej metody, spieszono z tłómaczeniem, że nietylko średnia odległość jaknajpewniej 234.347 mil wynosi, lecz także, że astronomowie nawet o 70 mil w obliczeniu się nie omylili.

Nieobeznanym z ruchami księżyca wykładały codziennie dzienniki, że satellita nasz odbywa dwa wyraźne poruszenia: pierwszem jest ruch około osi, drugiem krążenie około ziemi, a oba wykonuje w równych odstępach czasu, mianowicie w dwudziestu siedmiu dniach i ośmiu godzinach.

W skutek ruchu krążenia powstaje dzień i noc na powierzchni księżyca, tylko że nie ma podziału na doby, ale jest tylko jeden dzień i jedna noc w miesiącu księżycowym, które mają po 354 godzin i 20 minut.

Ziemia oświeca stronę księżyca, zwróconą ku sobie, światłem, równającem się jasności czternastu księżyców; równocześnie panuje 354-godzinna noc na stronie, odwróconej od ziemi rozjaśniona tylko słabem światłem, jakie gwiazdy rzucają.

To zjawisko budzi jedynie ta okoliczność, że ruch obrotowy i postępowy wykonuje się zupełnie w jednym i tym samym czasie.

Niektóre umysły trochę uporne nie pojmowały, jak może księżyc podczas krążenia wirować około siebie samego, kiedy na ziemi widać go w jednej i tej samej postaci. Tym mówiono:

Idźcie do waszej jadalni i krążcie około stołu, patrząc zawsze na środek, a kiedy skończycie waszą przechadzkę kołową, wykonacie obrót około siebie samych, gdyż i oko wasze przebieży powoli wszystkie punkta sali. A więc sala, to niebo, stół ziemia, a księżyc, to wy.

Porównanie to wprawiło słuchaczy w zachwycenie.

Księżyc pokazuje się w jednych i tych samych kształtach na ziemi; dla dokładności jednak dodać należy, że w skutek niejakiego wahania się z północy na południe i od wschodu pozwala on widzieć większą połowę swej tarczy, mniej więcej 57/100 części.

Kiedy nawet ignoranci, niewiedzący o księżycu nic nad to, co od dyrektora obserwatoryum w Cambridge o ruchu wirowym i postępowym księżyca usłyszano, zajmować się nim zaczęli, urządzono dwadzieścia wykładów umiejętnych, które miały pouczyć, że niebiosa pełne niezliczonych gwiazd, uważać można za ogromny cyferblat, po którym spaceruje księżyc, wskazując mieszkańcom ziemi dokładną godzinę, że od tego ruchu zawisły różne kształty, w jakich się księżyc okazuje; że księżyc jest w pełni, kiedy jest najbardziej oddalony od słońca, czyli wtedy, gdy wszystkie trzy gwiazdy są w jednej linii, a ziemia we środku; że księżyc jest na nowiu, gdy się zbliży najbardziej do słońca, czyli gdy się znajdzie między słońcem i ziemią; nakoniec, że księżyc jest w pierwszej lub ostatniej kwadrze, jeżeli tworzy ze słońcem i ziemią kąt prosty, zajmując szczyt tegoż.

Niektórzy myślący Jankiesy wyprowadzili ztąd wnioski, że zaćmienia nie mogą powstać, chyba w epoce zbliżenia lub oddalenia, i mieli słuszność.

W epoce zbliżenia może księżyc zaćmić słońce, a w oddaleniu znowu ziemia zaćmić go może; a że zaćmienia takie nie objawiają się dwa razy podczas obiegu od nowin do nowiu, przyczyna w tem, że przestrzeń, po której księżyc krąży, nachyla się ku ekliptyce, tj. ku przestrzeni, po której krąży ziemia.

O wysokości, jaką gwiazda nocy w głębi horyzontu osięgnąć może, dał dokładne wyjaśnienia list obserwatorium w Cambridge; każdemu było wiadomem, że ta wysokość zmienia się podług szerokości geogr. kraju, w którym robi się spostrzeżenia. Strefy zaś, które księżyc przebiega ku zenitowi, czyli kiedy zajmuje punkt pionowy do głowy swoich adoratorów, muszą leżeć między 20° a równikiem.

Podług tej ważnej zasady należy do doświadczeń obrać jakikolwiek punkt tej części globu, aby kula mogła być pionowo rzuconą i tem prędzej z zakresu działania siły ciężkości wyszła. Był to jeden warunek ważny dla skutków przedsięwzięcia, który nie mógł opinię publiczną w błąd wprowadzić.

Co do linii, którą księżyc krążąc około ziemi, obiega, wykazało obserwatoryum w Cambridge nawet dla laików całego świata dosyć jasno, że tworzy ona krzywe, zamknięte koło, a raczej elipsę, której jednem ogniskiem jest ziemia. Takie drogi eliptyczne są dla wszystkich planet i satellitów wspólne, a mechanika racyonalna utrzymuje słusznie, że inaczej być nie może.

Wszystko to każdy Amerykanin chcąc nie chcąc wiedział, a wcale nie wiedzieć nie mógł nikt.

Jakkolwiek te prawdziwe poglądy i zasady szybko się rozpowszechniały, wcale nie łatwo było wykorzenić wiele błędów i zabobonnych przesadów.

I tak np. utrzymywało kilku poczciwców, że księżyc był dawniej kometą, krążącym w linii owalnej około słońca, i że go ziemia podczas największego zbliżenia, w zakresie swojej siły atrakcyjnej zatrzymała.

W ten sposób chcieli ci astronomowie salonowi wyjaśnić plamy, wypalone na powierzchni księżyca, uważając to za oczywisty błąd promienistej gwiazdy. Wtedy tylko zapominali o języku w ustach, gdy im robiono uwagę, że płanety posiadają atmosferę, a księżyc albo jej wcale nie posiada, albo bardzo mało.

Inni znowu ze stronnictwa tchórzy, objawiali na samo wspomnienie o księżycu wielki przestrach, słyszeli bowiem, że wedle spostrzeżeń, czynionych za czasu Kalifów, ruch księżyca zwiększa się coraz bardziej; z tego oczywiście logicznie wnioskowali, że takie przyspieszenie ruchu umniejszy odległość księżyca od ziemi, w skutek czego pod wpływem obopólnego działania księżyc runie na ziemię.

Dali się jednak uspokoić i przestali obawiać o losy przyszłych pokoleń, gdy im wykazano, że podług obliczeń Laplace’a, sławnego matematyka francuzkiego, to przyspieszenie ruchu objawia się w nader ścisłych granicach, i że po niem następuje stosunkowe umniejszenie przyspieszenia; na przyszłość zatem nie grozi żadne niebezpieczeństwo równowadze świata solarnego.

Pozostaje nam jeszcze nakoniec jedna klasa ludzi: zabobonni gł…, którzy nie poprzestawali na niewiedzy; oni wiedzieli i to, co nie jest, a o księżycu rozległe posiadali wiadomości.

Podług jednych, tarcza jego była zwierciadłem, w którem mogą się widzieć i myśli swych sobie udzielić dwie osoby z różnych krańców świata.

Drudzy utrzymywali, że z tysiąca dojrzanych księżyców, 950 stały się przyczyną zmian w naturze, jak: wybuchów, wstrząśnięć ziemi, potopów itd.; przypisywali księżycowi szczególny wpływ na przeznaczenie człowieka; sądzili, że każdy selenita połączony jest jakąś nicią sympatyczną z mieszkańcem ziemi i odwrotnie; powtarzali za doktorem Meodem, że cały żywioł podlega wpływowi księżyca i twierdzili uporczywie, że chłopcy podczas nowiu, a dziewczęta podczas ostatniej kwadry na świat przychodzą, itp.

Gdy wreszcie trzeba było porzucić te ludowe przesądy i zajęto się prawdą nagą, stracił wiele księżyc w oczach dawnych czcicieli, wielu obracało się doń niegrzecznie, ale większa część pozostała mu wierną. Szczególnie Jankiesy nie mieli innego dążenia, nad zajęcie nowego lądu, a na szczycie jego pragnęli wybudować gwiaździsty pawilon Stanów Zjednoczonych.

1 Parafianin.

2 ???

3 Dziennik.

4 Scyzoryk o bardzo szerokiem ostrzu.

5 Urzędnicy, rządzący miastem, obieralni przez ludność.

6 Od greckiego „selene”, tj księżyc.

7 Yard ma mniej jak metr, około 0,91 centymetrów.

8 Broszurka ta wyszła we Francyi, wydana przez republikanina Laviron, który został zabity w Rzymie w r. 1849.

9 Mieszkańcy księżyca.

10 Około 11.000 metrów.

11 Mieszanina rumu, soku pomarańczowego, cukru, cynamonu i muszkateli. Napój ten koloru żółtawego pije się za pomocą szklannej rurki.

12 Zenit stanowi punkt nieba prostopadły do głowy obserwującego.

13 Wysokość góry Montblanc wynosi 4813 metrów nad powierzchnią morza.